نقش قدرت‌های خارجی در کودتای ننگین 28 مرداد 1332
محمود فاضلی
هیچ شکی در نقش امریکا و انگلیس در جریان کودتای 28 مرداد نیست. بسیاری از دست‌اندرکاران کودتا در خاطرات یا مقالات خود به نقش دو قدرت بزرگ اعتراف کرده‌اند. «سی.ام. وودهاوس» مامور ارشد سازمان جاسوسی اینتلیجنت سرویس انگلیس که در مرداد سال 1330 به ایران مامور شد و یکی از طراحان توطئه کودتا گردید، در خاطراتش به نقش خود در کودتا اعتراف کرده و می‌نویسد: «برخلاف باور عمومی، نقشه سرنگونی مصدق ابتدا توسط وزارت خارجه بریتانیا طراحی شد… این نقشه به وسیله دولت کارگری بریتانیا به مرحله اجرا گذاشته شد.»
وی همکاران خود را در ایران برای اجرای این توطئه چنین معرفی می‌کند: «برجسته‌ترین چهره در میان همکاران ما «رابین زینر» بود که بعدا پروفسور ادیان شرقی در دانشگاه آکسفورد شد. او چند هفته قبل از من به تهران آمده بود. در زمان جنگ در ایران کار کرده و ارتباطات بسیار خوبی برقرارکرده بود و حالا به تجدید آنها مشغول بود. یکی رابطه او با ارنست پرون سوییسی بود که قبلا معلم شاه و حالا هم یکی از دوستان نزدیک او بود. دیگر یک خانواده تاجر ثروتمند بود که دو نفر از آنها برای ما به صورت برادران (سیف‌الله و اسدالله رشیدیان) معرفی شده بودند.» یکی از طراحان امریکایی کودتا، کرومیت روزولت بود که از مرز خانقین وارد ایران شد و کودتا را به اجرا گذاشت. او می‌گوید: «نام رمز عملیات آژاکس بود… سیا نام رمز را برای شناسایی عملیات خلاف و خاص به کار می‌برد. قصد از برنامه آژاکس یک اقدام مشترک بود. این برنامه شاه ایران، وینستون چرچیل [نخست‌وزیرانگلیس]، آنتونی ایدن [وزیرامورخارجه]، آیزنهاور [رییس‌جمهور امریکا]، جان فاستر دالس [وزیرامورخارجه] و سیا را در بر می‌گرفت مقصود این اتحاد، برانداختن نخست‌وزیر ایران دکتر محمد مصدق بود.» روزنامه نیویورک‌تایمز در اواسط ماه ژوئن 2000 (اوایل تیرماه 1379) اسناد محرمانه سازمان سیا را در رابطه با سرنگونی دولت قانونی مصدق منتشر کرد. این اسناد بر دخالت امریکا در ایران افزود و نشان داد که توطئه در ایران، نه یک توهم، بلکه یک واقعیت بود و امریکا نه براساس دموکراسی، بلکه براصل منافع و سلطه‌جویی در دنیا دست به جنایت می‌زند. شکی نیست که دو قدرت بزرگ امریکا و انگلیس، در این عملیات مداخله‌جویانه شرکت داشته‌اند و این مساله، یکی از تفاوت‌های اساسی قیام 30 تیر 1331و 28 مرداد 1332 است؛ اما این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که این دو قدرت بزرگ، هیچ نیروی نظامی را وارد عمل نکردند. سفارت انگلستان در حال تعطیلی به سر می‌برد و تنها عوامل داخلی انگلیس و تعدادی امریکایی با حمایت معنوی و پول امریکا این نقشه شوم را به اجرا درآوردند و لذا نباید صرفا دخالت بیگانگان را در این کودتا به عنوان یک عامل اساسی به حساب درآورد.باید به هزینه کودتا نیز اشاره شود. روزولت در کتاب خاطراتش (کودتا در کودتا) می‌نویسد: «ما یک صندوق آهنی عظیم‌الجثه در دفتر معاونم داریم… این صندوق غرق در پول ایرانی است. … ما معادل یک میلیون دلار در گاوصندوق داریم. متحدین و قدرت مالی ما معین شد.» این پولی است که روزولت برای هزینه کودتا آماده کرده بود. روزولت از قول لئونارد موسلی نویسنده کتاب «بازوی قدرت» نقل می‌کند که در تهران شایعه شده بود شوارتسکف فرمانده اسبق ژاندارمری ایران و مستشار نظامی بعدی و عضو سازمان سیا با «چمدان‌های حاوی میلیون‌ها دلار پول نقد» وارد تهران شد. روزولت این موضوع را غیرواقعی و شایعه می‌داند زیرا وی ماموریت دیگری داشته است و به غیر از شاه با کسی دیگر نیز ملاقات نکرده است. گاهی اوقات این رقم را به حدی بالا می‌برند که موضوع، افسانه‌ای به نظر می‌رسد، چنانچه «آندرو تالی» روزنامه‌نگار معروف امریکایی می‌نویسد: «شوارتسکف 10 میلیون دلار برای ترتیب دادن تظاهرات به ظاهر آرام روز 19 آگوست 1953 که ناگهان تبدیل به طرفداری از شاه شد، تخصیص داده بود.» فعالیت‌ها برای برکناری مصدق خصوصا به‌دلیل نقش مشکوک نیروهای خارجی درگیر در آن، همواره مبهم و پیچیده باقی مانده است. پس از گذشت 69 سال از کودتا هنوز در محافل سیاسی سرنگونی دکتر مصدق نتیجه یک برنامه‌ریزی و مداخله خارجی بوده یا یک نقش کاملا داخلی یا مجموعه‌ای از هر دو اینها، مورد مناقشه است. اینکه در نقشه سرنگونی مصدق هیچ سرباز خارجی شرکت نداشت اما همچنان این بحث وجود دارد، مصدق که از پشتیبانی مردم برخوردار بود، بدون دخالت خارجی ممکن نبود از قدرت کنار گذاشته شود.
منبع: روزنامه اعتماد 26 مرداد 1401 خورشیدی
