اعتراض روی دیوارهای شهر
درخواست پاك كردن ديوار نوشته‌ها از سوي شهروندان در سامانه ۱۳۷ شهرداري ۶ هزار درصد رشد داشته است
حميدرضا خالدي
«درخواست براي پاك كردن ديوار نوشته‌ها از سوي شهروندان در سامانه ۱۳۷ شهرداري ۶ هزار درصد رشد داشته است» اين آمار در حقيقت بخشي از گزارش سامانه ۱۳۷ شهرداري تهران در مورد تماس‌هاي شهروندان است كه اين روزها به شكل گسترده‌اي در فضاي مجازي دست به دست مي‌شود. اما شايد اهميت اين آمار در آن باشد كه حكايت از رشد تصاعدي و ظهور مجدد پديده‌اي قديمي در بحبوحه اعتراض‌ها و ناآرامي‌هاي اخير دارد. پديده‌اي كه قدمتي طولاني در تاريخ اعتراض‌ها دارد و گرچه با رونق گرفتن بازار رسانه‌ها و به خصوص فضاي مجازي، مدتي است كه ديگر يكه‌تازي گذشته را ندارد اما با اين حال به نظر مي‌رسد در ايران تاريخ دوباره تكرار شده و ديوار نويسي بعد از قطعي‌هاي مكرر اينترنت و محدوديت‌هاي رسانه‌اي، دوباره به تريبوني پر قدرت براي بيان ديدگاه‌ها و عقايد و البته اعتراض‌هاي شهروندان بدل شده است.
ديوارنويسي در گذر تاريخ
پل ترو (نويسنده و رمان‌نويس اهل ايالات متحده امريكا) در مجله نيويورك‌تايمز در مقاله‌اي درباره ديوارنويسي متروها مي‌نويسد: «ديوارنويسي چيزي جز تخريب اموال عمومي نيست. پيام‌هاي ابلهانه آدم‌هاي كم‌سواد، خطوط خرچنگ قورباغه‌اي روي ديوار.» اما در مقابل گروهي ديگر معتقدند ديوارنويسي زبان حال مردم معترض و محروم است. نورمن ميلر در كتاب «ايمان ديوار نوشته‌ها» اظهار مي‌دارد اين پديده «شورشي قبيله‌اي عليه يك تمدن صنعتي شرير و آغاز هزاره مكاشفه‌اي ديگر است.»
اما فارغ از اين افكار و عقايد، ديوارنويسي يك هنر است و هنر، با چيزي سر و كار دارد كه ديده مي‌شود و بي‌شك، ديوارنوشته‌ها نسبت به آثاري كه در گالري‌ها به نمايش درمي‌آيند، لغزش چشمان بيشتري را روي خود تجربه كرده‌اند. از ديدگاه تاريخي، قدمت ديوارنويسي به بيش از ۱۶ هزار سال پيش از ميلاد مسيح و نقاشي‌هاي كشف‌شده در غار آلتاميرا در شمال كشور اسپانيا بازمي‌گردد. واژه گرافيتي (ديوارنگاري) از واژه «گرافيتو» (به ايتاليايي) مشتق شده است كه به معني اثرگذاري سريع يا خط‌خطي است و ممكن است اصل اين واژه به «گرافير» (نوشتن با قلم فلزي) در لاتين عاميانه بازگردد.
در طول تاريخ، ديوارنگاري از جنبه‌هاي مختلف ابزار دست جامعه قرار گرفته است. «اعتراض» از جمله مضاميني است كه از بدو تولد همواره با ديوارنگاري آميخته بوده است. ملل و جوامع در اعصار مختلف از اين تريبون براي بيان اعتراضات خود استفاده كرده‌اند. از اروپا و جنگ جهاني گرفته تا جنبش سياهان در امريكا، ديوارنگاري هميشه در كنار ساير ابزار اعتراض به كار گرفته شده است. براي مثال هيپهاپ/ رپ و ديوارنگاري به وضوح همبستگي تنگاتنگي با يكديگر داشته و دارند به‌طوري‌كه نام و تصوير گروه‌هاي رپ معروف را مي‌توان در ديوارهاي شهرهاي مختلف جهان مشاهده كرد. البته ديوارنگاري در ايران تاريخي غني و بس طولاني دارد. در زمان مبارزات انقلابي مردم در برابر رژيم گذشته، با توجه به خفقان موجود و محدوديت‌هاي رسانه‌اي و همچنين به دليل نبود يك رسانه مردمي براي انتقال پيام انقلابيون در طول سال‌ها مبارزه با حكومت پهلوي از خط و نقاشي به صورت ديوارنگاري و به ويژه ديوارنويسي به وفور استفاده شده كه بعضي از اين آثار هنوز هم باقي مانده است. همچنين از دوران هشت سال دفاع مقدس هم آثار ارزشمندي از ديوارنويسي‌ها باقي مانده كه جالب توجه است.
در ماه‌هاي منتهي به پيروزي انقلاب اسلامي ايران پيام‌هاي مهمي را با استفاده از رسانه‌اي به نام ديوار به ايران و جهان منتقل مي‌كردند. گاهي مردم از طريق اين ديوار نوشته‌ها يا نصب اعلاميه‌هاي مختلف در جريان آخرين رويدادهاي انقلاب از قبيل (رهنمودهاي رهبر انقلاب) تجمعات، راهپيمايي‌ها، شهادت ياران و… قرار مي‌گرفتند.
مكان‌يابي براي اين پيام‌ها به اين شكل بود كه ديوارها در مناطق پر رفت و آمد شهر و محله انتخاب مي‌شد تا پيام نوشته‌شده در معرض ديد افراد بيشتري قرار گيرد.
به بياني، مي‌توان ديوار نوشته‌ها را مردمي‌ترين رسانه براي انتقال پيام در سال‌هاي انقلاب اسلامي و دفاع مقدس ناميد زيرا اين رسانه توسط مردم انتخاب و محتواي پيام‌ها و شعارها نيز توسط آنها توليد و منتشر شد. به صورتي كه جامعه هدف و مخاطب اين رسانه نيز خود مردم بودند.
حنجره اعتراض مردم
اما اينكه چرا اين شيوه اطلاع‌رساني، در ماه‌هاي اخير و در عصر ارتباطات دوباره به يكي از مهم‌ترين ابزار اطلاع‌رساني و تريبوني براي بيان عقايد و افكار شهروندان بدل شده و تا اين حد مورد اقبال قرار گرفته، سوالي است كه بررسي آن از منظر جامعه‌شناسي مي‌تواند بسيار قابل تامل باشد.
دكتر حسين ايماني جاجرمي نيز مانند اكثر كارشناسان معتقد است كه افزايش آمار درخواست براي پاك كردن ديوار نوشته‌ها ارتباط مستقيمي با ناآرامي‌هاي اخير دارد. وي در اين زمينه به «اعتماد» مي‌گويد: از اواخر شهريور ماه كه تب و تاب جديدي در جامعه همزمان با شكل‌گيري ناآرامي‌ها و دو قطبي شدن فضاي سياسي جامعه ايجاد شده؛ رخدادهاي اجتماعي نيز به كف خيابان‌ها كشيده شده و به دل محلات رفته است. به بياني، مناقشات سياسي كه بايد در مراكزي مانند مجلس يا از طريق مطبوعات حل‌وفصل شود، به بطن زندگي مردم كشيده شده است كه مي‌توانيم از آن به روزمرّگي سياسي ياد كنيم.
وي با ذكر اينكه ديوار نويسي و شعار نويسي پديده جديدي در جهان و ايران نيست، مي‌گويد: اصولا هرگاه نظم شهري در جامعه‌اي به هم مي‌خورد شاهد بروز پديده‌هاي جديدي هستيم كه يكي از آنها همين ديوارنويسي است.
اين جامعه‌شناس ديوارنويسي را تريبوني تاريخي براي بيان اعتراض‌هاي مردمي در جوامع عنوان مي‌كند و معتقد است اين پديده از ده‌ها سال قبل جزو ابزاري بوده كه مردم از آن براي بيان اعتراض‌هاي اقتصادي، سياسي، تبعيض‌هاي نژادي، فاصله‌هاي طبقاتي و جنسيتي و… استفاده مي‌كردند. كما اينكه به عنوان مثال در شهرهاي بزرگ مجارستان يا لندن و پاريس و… نيز به وفور شاهد چنين ديوار نوشته‌هايي، به خصوص در جنوب شهرها هستيم. از منظر وي اتفاقات و ناآرامي‌هاي اخير با اتفاق‌هاي سال‌هاي گذشته متفاوت است و نوعي لجاجت و سركشي و پشتكار در آن ديده مي‌شود كه باعث شده تا اين جريان همچنان ادامه داشته باشد، ضمن آنكه از سويي ديوارنويسي‌هاي چند ماه گذشته در واقع به نوعي مي‌تواند نشانه‌اي از كم‌اثر شدن برخوردهاي قهري و نظامي با معترضان و قدرت‌نمايي مردم در برابر آنها باشد.
وي با نقل خاطره‌اي در اين زمينه مي‌گويد: من هر روز در مسيري كه طي مي‌كنم از مقابل مدرسه‌اي در اكباتان عبور مي‌كنم. هر روز شعار يا نوشته‌اي روي ديوار اين مدرسه مي‌بينم كه تا شب پاك مي‌شود. اما روز بعد دوباره همان نوشته يا شعار جديدي روي همان ديوار نوشته شده است و اين بازي موش و گربه بيش از ۲ ماه است كه ادامه دارد. حتي چند بار فرد يا افرادي كه اين ديوار نويسي‌ها را انجام مي‌دهند زير شعارها خطاب به كساني كه آنها را پاك مي‌كنند نوشته بودند؛ خسته نشدي ۲ ماه است هر روز قلم دست مي‌گيري و شعارهاي ما را پاك مي‌كني؟! يا اينكه نوشته بودند؛ بچرخ تا بچرخيم! كما اينكه اين مدرسه نيز ممكن است يكي از همان مشتريان 137 باشد كه هر روز به شهرداري زنگ مي‌زند و از آنها مي‌خواهند تا بيايند و اين شعارها را پاك كنند!
اما اين پديده چگونه كمرنگ‌تر و بي‌فروغ‌تر مي‌شود؟ به اعتقاد جامعه‌شناسان تا زماني كه از يك سو تريبون‌هايي براي بيان نقدها و اعتراض‌هاي شهروندان وجود نداشته باشد و تا وقتي كه براي تعارضات و مطالبات شهري چاره‌اي انديشيده نشود، اين ديوارنويسي‌ها نيز مي‌تواند ادامه داشته باشد. جاجرمي در اين زمينه مي‌گويد: در حقيقت ديوارنويسي نتيجه بيان اعتراض گروهي از مردم و به خصوص جواناني است كه دورنماي روشني را براي آينده خود نمي‌بينند و حالا به اين شيوه درصدد به رخ كشيدن اعتراض‌هايي هستند كه تا آن زمان شنيده نشده است. به نظر مي‌رسد ديوارنويسي را مي‌توان اينگونه نيز توصيف كرد؛ استفاده از ديوار و معماري و فضاهاي شهري به عنوان يك مديوم و رسانه براي بيان اعتراض‌ها و به رخ كشيدن قدرت مردمي.
جاجرمي به بهانه افزايش عطش مردم براي ديوارنويسي توصيه‌اي هم به مسوولان و مديران دارد تا شايد اين پديده كمرنگ‌تر شود. وي مي‌گويد: مسوولان بايد بپذيرند، نمي‌شود شبانه‌روز همه خيابان‌ها و معابر را كنترل كرد. بايد بپذيريم كه با دريايي از آدم‌هاي متنوع روبرو هستيم كه قدرت‌شان را با به تصرف در آوردن ديوارهاي مدارس و خانه‌ها و … نشان مي‌دهند. در حقيقت براي خاتمه چنين پديده‌هاي اعتراضي يا بايد مطالبات مردم پاسخ داده شود، يا سركوب شود يا تسكين داده شود. در واقع وقتي شما هيچ‌كدام از اين شروط را انجام نمي‌دهيد و رسانه و تريبوني نيز براي بيان اعتراض‌ها و نقدها در اختيار مردم قرار نمي‌دهيد نتيجه، همين ديوارنويسي‌هايي مي‌شود كه تازه شايد در صورت ادامه‌دار شدن به ساير شيوه‌هاي رسانه‌اي اعتراضي نيز منجر شود.
چرا شهروندان مي‌خواهند ديوار پاك شود
با اين وجود ولي همچنان يك سوال مهم باقي است. اينكه اگر ديوارنويسي ابزاري براي بيان اعتراض‌هاي مردمي است، پس چرا خود شهروندان با شهرداري تماس مي‌گيرند و خواهان پاك كردن اين شعارها و پيام‌هاي اعتراضي هستند؟ سوالي كه جاجرمي در پاسخ به آن مي‌گويد: دليل آن واضح است. همان‌طور‌كه مي‌دانيد ديوارنويسي اعتراضي، به شكلي پنهاني انجام مي‌شود چرا كه مسلما با كساني‌كه اين كار را مي‌كنند برخورد مي‌شود. بنابراين طبيعي است در شرايط كنوني شهروندان به خاطر اينكه نكند خودشان متهم به اين شعارنويسي‌ها شوند، ترجيح مي‌دهند با شهرداري تماس بگيرند تا آنها بيايند و اين ديوارنويسي‌ها را پاك كنند. هر چند خودشان قلبا هم ممكن است جزو معترضان باشند. از سويي مسلما اين آمار بخش كوچكي از كل ديوارنويسي‌هايي است كه انجام مي‌شود. بنابراين نمي‌تواند به معناي مخالفت يا موافقت مردم با اصل اعتراض‌ها و نقدها به مديريت ارشد كشور باشد.