انقلاب و پازل کتاب‌ها
مروري بر آثار تحليلي درباره انقلاب
اميرحسين جعفري
روايت كتاب‌ها از يك رويداد سياسي، مي‌تواند صحنه‌اي مفصل از ديالوگ‌ها، وقايع، واقعيت‌ها، حقيقت‌ها و باور‌ها را به نمايش بگذارد كه بادر كنار هم قرار دادن آنها مانند يك پازل به هم ريخته، مي‌توان به يك نتيجه كلي دست يافت؛ نتيجه‌اي كه نسبت به انتخاب محور، محتوا و جهت‌گيري آن كتاب‌ها مي‌تواند تصويري متفاوت داشته باشد. انقلاب 57 يكي از رويدادهاي مهمي است كه عنصر كتاب نقش قابل توجهي در تمامي روند آن دارد. از شكل‌گيري تا وقوع و تحولات پس از آن كه در تمامي ابعاد كتاب‌ها بازوي محرك و اساسي براي آن بوده‌اند. در توصيف و تعريف و فهم انقلاب در زمانه بعد از انقلاب نيز اين كتاب است كه مي‌تواند تكه‌هايي از آن پازل موردنظر باشد و شناخت اين سبك نوشته‌ها براي تحليل و بررسي چنين رويداد مهمي، الزامي است.
هرچند كتاب‌هاي بي‌شماري درباره انقلاب57 و به‌طور كلي مفهوم انقلاب در داخل و خارج به تحرير درآمده است اما در ادامه به تعدادي از اين كتاب‌ها اشاره مي‌كنيم .
كارگران و انقلاب 57/ آصف بيات
يكي از مهم‌ترين بحث‌ها پيرامون انقلاب 1357، بحث جنبش‌هاي كارگري، اعتصابات كارگري و به خاصه اعتصاب گسترده كاركنان صنعت نفت است كه خيل عظيمي از تحليلگران به نقش ويژه آنها در تحقق انقلاب باور دارند. اين كتاب روايتي است از نقش كارگران در انقلاب ۵۷. تمركز آن بر شوراهاي كارگري در كارخانه‌هاي بزرگ كشور است. آصف بيات در اين كتاب نشان مي‌دهد چگونه كارگران كشور با اعتصابات گسترده خود چرخ اقتصادي رژيم شاه را متوقف كردند و از اين طريق در پيروزي انقلاب سهيم شدند. در عين حال، همين كارگران در فرداي انقلاب مديريت بسياري از كارخانه‌هاي كشور را در دست گرفتند و با تشكيل شوراهاي كارخانه اجراي امور را از طريق تصميم‌گيري‌هاي جمعي و از پايين به پيش بردند. اين كتاب تنها كار تحقيقي جدي است كه در سال‌هاي اوليه انقلاب از طريق مطالعه ميداني درصدد درك و تحليل پديده شوراها برآمده است. اين مطالعه بخشي از زواياي انقلاب ۵۷ را روشن مي‌سازد. اينكه در آن لحظات سرنوشت‌ساز در لايه‌هاي پايين جامعه، به‌خصوص كارگران كارخانه‌ها، چه مي‌گذشت و معناي انقلاب در عمل براي آنها چه بود.
آصف بيات، جامعه‌شناس كه كتاب «سياست‌هاي خياباني»اش منبعي براي درك و تحليل همه آنچه بر طبقات فرودست در دوران پهلوي دوم مي‌گذشت و منتهي به جنبش عظيمي شد كه در انقلاب نقش اساسي ايفا كرد، كتاب «كارگران و انقلاب 57» را بر مبناي فعاليت‌ها و جنبش‌هاي كارگري در سال‌هاي پيش و پس از انقلاب نوشته است. اين كتاب با به‌هم‌ريختن خيل تحليل‌هاي پيش از خودش، با تحليل جامع و كامل بر مبناي پژوهش‌هاي ميداني گسترده، نقش كارگران در انقلاب ايران را بسيار كليدي مي‌داند. كارگران و انقلاب 57، نشان مي‌دهد كه چگونه كارگران در بخش بزرگي از كارگاه‌ها و كارخانه‌ها در سال‌هاي ابتدايي انقلاب، با بينش و آگاهي دست به خودگرداني و خودمديريتي زدند و توانستند آرمان‌هاي بزرگي را تحقق بخشند كه در هياهوهاي بعدترش ناديده گرفته شده است.
انقلاب تصورناپذير در ايران / چارلز كرزمن /
مترجم: محمد ملاعباسي
تصورناپذيري انقلاب ايران، اينكه اين انقلاب همه را حيرت‌زده و غافلگير كرد، احساسي كه در صحبت‌هاي شهدوست و حيرت گلابدره‌اي ديده مي‌شود، موضوع اصلي كتاب چارلز كرزمن است. اين كتاب زماني منتشر شده كه از انقلاب ايران بيست‌وپنج سال مي‌گذشت. نام انگليسي كتاب (از انتشارات دانشگاه هاروارد) هستin Iran The Unthinkable Revolution، يعني انقلابي كه كسي فكرش را هم نمي‌كرد، يا تصورش را هم نمي‌كرد. كرزمن در پيشگفتار كتابش (ص ۱۷) موضوع كتاب را اينگونه تعريف مي‌كند: اين كتاب تجربه سردرگمي را كه در فرآيند انقلاب ايران بسيار همه‌گير بود مطالعه مي‌كند. اين تحليل از نظر زماني تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، يعني روزي كه رژيم شاه سقوط كرد را بررسي مي‌كند.… اگر تحليل من درست باشد، آنگاه بايد گفت كه اعتراضات توده‌اي حقيقتا پيش‌بيني‌ناپذيرند، نه تنها وقتي در حال رخ دادن هستند بلكه حتي وقتي برمي‌گرديم و آنها را مي‌نگريم. پيش پاي اين پديدارها، دره‌اي از سردرگمي گسترده مي‌شود كه هر تلاشي براي پيش‌بيني را در خود فرو مي‌برد، بدون اينكه نتيجه‌اي به بار آيد. اين كتاب در چند فصل انواع تبيين‌هاي رايج از انقلاب ۵۷، اعم از تبيين‌هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و نهادي و نظامي را بررسي كرده و مشكلات هريك را باز نموده است.
انقلاب ايران: ريشه‌هاي ناآرامي و شورش/
مهران كامروا
انقلاب ايران: « ريشه‌هاي ناآرامي و شورش» نخستين كتاب از مجموعه ايران‌پژوهي است. اين كتاب نوشته مهران كامرواست كه با ترجمه مصطفي مهرآيين منتشر شده و به اين پرسش پاسخ مي‌دهد كه چرا در سال 1357 در ايران انقلاب شد؟ مهران كامروا، نويسنده كتاب كوشيده است با اتخاذ رويكرد نظري متفاوت و به تبع آن جمع‌آوري و تحليل داده‌ها، پژوهش خود را از ديگر پژوهش‌هاي مرتبط متمايز كند و بگويد ريشه‌هاي ناآرامي و شورش صريح و روشن است: چرا در سال 1357 در ايران انقلاب شد؟ به لحاظ نظري اين پژوهش مبتني بر ديدگاه تركيبي بديعي است. كامروا كوشيده است از راه تلفيق نظريه‌هاي جامعه‌شناختي انقلاب (نظريه ارزش ـ نظام چالمرز جانسون) با نظريه‌هاي روان‌شناختي (نظريه روان‌شناسي توده‌ها تد‌گر و جيمز ديويس) و نظريه‌هاي سياسي (نظريه‌هاي تدا اسكاچپول، ساموئل هانتينگتون، جرالد گرين و چارلز تيلي) نشان دهد بررسي علل يك انقلاب نيازمند رويكردي چندرشته‌اي است. به ويژه رويكردي كه با تاكيد بر جزييات به بررسي سياست (دولت) و شرايط فرهنگي ـ اجتماعي (جامعه) پيش از انقلاب بپردازد. به باور نويسنده تمايز مفهومي ميان «دولت» و «جامعه» و بررسي تحولات شكل‌‌گرفته در اين دو قلمرو ـ مساله‌اي كه بيشتر نظريه‌هاي انقلاب آن را ناديده انگاشته‌اند ـ براي فهم صحيح و كامل علل انقلاب داراي اهميت اساسي است. اين كتاب در پنج فصل به علل انقلاب، دولت پهلوي، نيروهاي مخالف رژيم، تغيير اجتماعي، بسيج توده‌اي انقلابي مي‌پردازد و سپس نتيجه‌گيري مي‌كند. همچنين ضميمه: پيام راديو ـ تلويزيوني شاه، منابع يادداشت‌ها، كتابنامه و نمايه در پايان كتاب آمده است. كامروا مي‌گويد: «اين كتاب علل انقلاب 1357 ايران را بررسي مي‌كند. در سال‌هاي اخير، آثار علمي بسياري انتشار يافته‌اند كه به شيوه‌هاي متفاوت مي‌كوشند شرايط تاريخي، اجتماعي و اقتصادي زمينه‌ساز انقلاب ايران را بررسي كنند. هدف من در اين كتاب طرح و ارايه دو چشم‌انداز نو در مطالعه انقلاب ايران است: نخست كوشيده‌ام تا آنجا كه ممكن است به تفضيل و با تاكيد بر جزييات تمام اطلاعات و داده‌هاي واقعي مربوط به انقلاب ايران را به ويژه اطلاعات مربوط به ساخت دولت پهلوي، تشكيلات و فعاليت‌هاي گروه‌هاي مخالف رژيم و همچنين اطلاعات مربوط به تغييرات اجتماعي- اقتصادي كه پيش از انقلاب در ايران روي دادند، جمع‌آوري و تحليل كنم.»
ايران بين دو انقلاب/يرواند آبراهاميان
كتاب ايران بين دو انقلاب، به عنوان يك منبع مهم در شناخت تاريخ سياسي و اجتماعي معاصر ايران، اثر يرواند آبراهاميان است كه بيش از بيست مرتبه در ايران بازنشر شده است.
ايران بين دو انقلاب از دوره قاجار شروع شده و اتفاقاتي كه منجر به انقلاب مشروطه شده را بررسي كرده است. كتاب به اين قسمت از تاريخ بسنده نكرده و رويدادهاي پس از انقلاب مشروطه و روي كار آمدن دولت رضاشاه را تحليل كرده است. آبراهاميان نويسنده كتاب عوامل تاثيرگذار بر سقوط حكومت رضا شاه و شكل‌گيري دولت پهلوي كه در دهه چهل شمسي رخ داده است را هم بررسي مي‌كند و به تاثير دين در مسير انقلاب مي‌پردازد و مجموعه عواملي كه منجر به رخداد انقلاب 57 شده را توضيح مي‌دهد. همچنين در بخش آخر كتاب نقش اقدامات موثر امام خميني(ره) در شكل‌گيري انقلاب اسلامي را روايت مي‌كند. به گفته خود آبراهاميان در ايران بين دو انقلاب، منابع نگارش اين كتاب گنجينه اطلاعات دفتر هند و دفتر امور خارجه بريتانيا، مذاكرات مجلس شوراي ملي و نشريات فارسي زبان داخلي و خارجي بوده است. بيشتر اطلاعات مربوط به كتاب در دهه چهل شمسي جمع‌آوري و در سه بخش و يازده فصل تدوين شده است.
«نشر ني» اولين‌بار اين كتاب را در سال 1378 با ترجمه «احمد گل‌محمدي» و «محمدابراهيم فتاحي» منتشر كرده است.
نشر ني در مقدمه كتاب تاكيد كرده است: «آنچه آثار و تحقيقات يرواند آبراهاميان و به ويژه ايران بين دو انقلاب، مهم‌ترين اثر وي را از بسياري آثار منتشرشده ديگر در اين دوره متمايز مي‌سازد زمينه خاص بررسي‌هاي اوست و سابقه علايق وي؛ نخست آنكه در رويكرد به فراز و نشيب‌هاي تاريخي ايران معاصر، زمينه كار را بر جامعه‌شناسي سياسي نهاده و پرسش‌هايي را مد نظر دارد كه حاصل تحقيق را به صرف بازسازي رخدادها محدود نمي‌كند. و ديگر آنكه مطالعات و بررسي‌هاي خود را در زمينه تاريخ معاصر ايران سال‌ها پيش از آشكار و غيرقابل اجتناب يافتن اين موضوع، يعني از مدت‌ها قبل از انقلاب، آغاز كرده است. بخشي از اين بررسي‌ها كه در همان ايام به صورت مقاله‌هايي منتشر شدند و مورد بحث و نقد قرار گرفتند بدنه اصلي اين كتاب را تشكيل مي‌دهند.»
زمينه‌هاي اجتماعي ايران/حسين بشريه
«زمينه‌هاي اجتماعي انقلاب ايران» كتابي است از «حسين بشيريه» كه در ابتدا به عنوان تز دكتراي وي به زبان انگليسي چاپ شده بود و نسخه‌اي كه پيش روي خوانندگان قرار دارد، برگردان فارسي آن بوده كه «علي اردستاني» كار ترجمه‌اش را به انجام رسانيده است. اين اثر كه يكي از قابل توجه‌ترين تحليل‌هاي صورت‌گرفته پيرامون انقلاب سال 57 ايران است، با در نظر گرفتن نقشي كه دولت در تاريخ معاصر اين كشور بازي كرده، زمينه‌ها و دلايل اجتماعي و سياسي وقوع انقلاب را مورد بررسي قرار مي‌دهد. رويكرد «حسين بشيريه» در كتاب «زمينه‌هاي اجتماعي انقلاب ايران» يك رويكرد جامعه‌شناختي و سياسي است و نويسنده تلاش كرده تا بدون اينكه جهت‌گيري‌هاي انديشه و علايق روشنفكرانه، بر تحليل‌هاي وي سايه بيندازد، مساله انقلاب را به شكل علمي و عيني تبيين كند. به اين جهت، «حسين بشيريه» ابتدا رويكردي تاريخي در پيش مي‌گيرد و با برگشتن به دوره قاجاريه و در نظر گرفتن عوامل از آن برهه به بعد، فروپاشي ساختارهاي سنتي حكومت را به تصوير مي‌كشد؛ اين دگرگوني در ساختار دولت، با از هم گسيختگي دولت مطلقه آغاز شده و سپس طبقات اجتماعي و نيروهاي سياسي كه در آن دوره ظهور يافتند را به تصوير مي‌كشد. در ادامه نقش نيروهاي سركوب‌گر و پشتيباني امريكا، نفت و ثبات اقتصادي ناشي از آن، بحران‌هاي اقتصادي و ديكتاتوري، طبقات مختلف جامعه اعم از بورژوازي، كارگران، دهقانان و حامي‌پروري، احزاب مختلف سياسي نظير ليبرال بورژوا، بنيادگراي ضدليبرال، اسلامي راديكال، چپگرا و منازعات سياسي ميان اين احزاب و گروه‌ها مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است.
تولد يك انقلاب (1357) /بهزاد دانشگر
كتابي مختصر كه براي شروع خوانش انقلاب كاربرد دارد؛ هرچند نگاه نويسنده روندي خطي را دنبال مي‌كند. در اين كتاب شما يك مستند از وقايع دوران انقلاب را با زباني ساده و روايي مي‌خوانيد. چيزي كه اين كتاب را از كتاب‌هاي هم‌رديف خودش متمايز كرده است، خلاقيتي است كه روايت آن وجود دارد. شيوه‌اي كه مي‌تواند ارتباط خوب و موثري با خواننده برقرار كند و در كنار آن اطلاعات مفيدي درباره بخشي از تاريخ معاصر ايران بدهد. اين كتاب اولين تلاش‌ها در راه تهيه هندبوك انقلاب است كه خواننده پس از مطالعه آن، هم با چگونگي شكل‌گيري اتفاقات و حوادث آشنا مي‌شود و هم به نقش گروه‌هاي درگير در انقلاب و به خصوص نقش امام(ره) پي مي‌برد و هم با انگيزه‌ها و ريشه‌هاي دروني و معنوي انقلاب آشنا مي‌شود و تمام اينها در روايتي شبه‌داستاني و پرتعليق و ضرباهنگ بيان مي‌شود كه براي خواننده كسالت‌آور نيست و همين ويژگي‌ها تولد يك انقلاب را از ديگر آثار پيرامون انقلاب متمايز مي‌كند.
تولد يك انقلاب/ عمادالدين باقي
«تولد يك انقلاب» اثري است سيصدوهشتاد صفحه‌اي به قلم «عمادالدين باقي» كه در آن «زمينه‌ها و عوامل پيدايش انقلاب» را برمي‌شمرد. اين اثر كه به همت نشر سرايي به عرصه چاپ رسيده است، جلد دوم كتابي با عنوان «بررسي انقلاب ايران (با درآمدي پيرامون تاريخ معاصر)» از همين نويسنده است. «عمادالدين باقي» در جلد دوم اين مجموعه كه «تولد يك انقلاب» نام گرفته، هدف كتاب را استفاده از روش‌هاي مبتني بر تاريخ، منطق و جامعه‌شناسي براي تشخيص و ارزيابي عناصر و زمينه‌هاي انقلاب قرار داده است. نخستين بخش كتاب كه از سه فصل تشكيل شده، اركان اصلي و نظري انقلاب را معرفي مي‌كند و به تعريف واژه انقلاب، بيان مطالب كلي پيرامون قانون‌ها و دگرگوني‌هاي اجتماعي كه منجر به انقلاب مي‌شوند، مي‌پردازد. وي ايده‌هاي اصلي درباره انقلاب را در بخش دوم اثر روايت مي‌كند و در اين قسمت قصد دارد به تطبيق و تحليل انقلاب اسلامي با استفاده از اصول نظريه‌هايي كه پيش از آن ذكر شده، اقدام كند. بخش سوم كه بدنه اصلي كتاب است، ويژگي‌هاي برجسته و دلايل و شرايط انقلاب ايران را طي شش فصل تجزيه و تحليل مي‌كند. در اين شش فصل «عمادالدين باقي» آثار مذهب و عناصر آن در انقلاب اسلامي، زمينه‌هاي فكري و مربوط به انديشه در انقلاب، زمينه‌ها و عوامل اجتماعي انقلاب، زمينه‌ها و عوامل سياسي انقلاب، نقش عناصر بين‌المللي در وقوع آن و همچنين تحليلي سراسري از انقلاب ايران و اتفاقاتي كه منجر به آن شد را مورد بررسي قرار مي‌دهد و اينچنين كتاب «تولد يك انقلاب» را به پايان مي‌رساند.
انقلاب57/ مريم زندي
كتاب‌هاي سياسي- اجتماعي صرفا مكتوب و مملو از نوشته‌هاي تئوريك يا مصاحبه‌هاي پرماجرا نيستند، گاهي يك كتاب پر از عكس مي‌تواند اطلاعات بسيار بيشتري از كتاب‌هاي نوشته‌محور به مخاطب ارايه دهد؛ به خصوص اگر عكس‌ها كمياب، در زمان خاص و متعلق به عكاسي مطرح باشد. كتاب انقلاب 57 اثري است از «مريم زندي» كه حدود 200 تصوير سياه و سفيد از «انقلاب ۵۷ ايران» را در بردارد. بازه زماني كه عكس‌هاي كتاب به آن تعلق دارند، فاصله آبان سال 1357 تا فروردين سال 1358 را دربرمي‌گيرد كه تا نخستين رفراندوم ملي و پاسخ مثبت مردم ايران به نظام جمهوري اسلامي ايران را شامل مي‌شود. «مريم زندي» پيرامون سياه و سفيد بودن عكس‌هاي اين مجموعه اظهار داشته كه بيشتر عكس‌هاي گرفته‌شده توسط وي در جريان انقلاب اسلامي سال 57، به صورت سياه و سفيد هستند. وي همچنين عكس‌هاي رنگي نيز از اين جنبش مهم ملي برداشته بود اما براي يكسان و يكدست بودن عكس‌هاي مجموعه، اقدام به انتشار كل آنها به شكل سياه و سفيد نمود. هفت سال تاخير در انتشار اين تصاوير توسط عكاس كهنه‌كار ايراني به اين دليل بود كه وي شخصا اين تصاوير را به دلايل زيبايي شناختي و سليقه‌اي منتشر نمي‌كرد و اكنون همه آنها را رها از بند سانسور منتشر ساخته است. عكس‌هاي مجموعه «انقلاب ۵۷ ايران» برشي از تاريخ اين كشور هستند كه اتفاق افتاده و ديده شده‌اند و به همين دليل «مريم زندي» دليلي به حذف يا سانسور آنها نمي‌ديد. «مريم زندي» يكي از عكاساني بود كه از زمان انقلاب اسلامي در ايران مشغول عكاسي بود، اما بعد از پيروزي انقلاب در سال 57 به دليل عوامل مختلف نتوانست نتايج كار خود را منتشر كند و طي هفت سال، هر بار كه او سعي مي‌كرد اين عكس‌ها را منتشر كند، با مانعي برخورد مي‌كرد. با اين حال، وي بارها به رسانه‌ها گفته است كه به‌رغم اينكه ناشران خارجي براي انتشار اين تصاوير تمايل نشان دادند، اما اجازه نمي‌دهد آنها را در خارج از ايران منتشر كنند زيرا «انقلاب ۵۷ ايران» متعلق به ايران و مردم آن است و كتاب بايد در همين‌جا منتشر شود. اين كتاب نهايتا با تيراژ ۲ هزار جلد از سوي نشر نظر در ۲۳۸ صفحه منتشر شد.
منبع: روزنامه اعتماد 20 بهمن 1401 خورشيدي