موج صلح
ايران و عربستان سعودي پس از هفت سال با ميانجيگري چين براي ازسرگيري روابط دوجانبه توافق كردند
سارا معصومي
طلسم رابطه جمهوري اسلامي ايران با پادشاهي عربستان سعودي شكسته شد. از ۱۳ دي ۱۳۹۴تا 19 اسفند 1401 بيش از 7 سال طول كشيد تا سرانجام مقام‌هاي ارشد امنيتي ايران و عربستان نه در كشوري منطقه‌اي بلكه فرسنگ‌ها دورتر با ميانجيگري چين نتيجه چند دور مذاكرات پشت پرده را علني كرده و اعلام كنند كه به يك نقشه راه براي عادي‌سازي رابطه دست يافته‌اند.
انتشار توييتري خبر توافق
جرقه اعلام اين خبر بعدازظهر روز جمعه با انتشار يك توييت مبهم در حساب توييتري سايت نورنيوز، نزديك به شوراي عالي امنيت ملي ايران زده شد: «دريابان علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران طي چند روز گذشته در يك كشور خارجي مشغول مذاكرات بسيار مهمي است. اعلام قريب‌الوقوع نتايج اين مذاكرات، تحولات قابل ملاحظه‌اي را رقم خواهد زد.»
اين خبر چندخطي كافي بود تا بازار گمانه‌زني‌هاي رسانه‌اي داغ شود. دامنه اين گمانه‌زني‌ها هم با توجه به پرونده‌هاي باز ايران در سطح منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي گسترده بود. از مذاكرات براي احياي برجام تا تبادل زندانيان ميان ايران و امريكا و به تبع آن آزادسازي اموال بلوكه شده ايران در كره‌جنوبي تا مذاكره با عربستان سعودي يا ديداري اعلام نشده در عراق. تجربه هدايت مذاكرات امنيتي – سياسي ميان ايران و عربستان سعودي توسط شوراي عالي امنيت ملي وزن بيشتري به گمانه‌زني‌ها درباره ارتباط خبر نورنيوز با اين رايزني‌ها بخشيد. در نهايت ساعتي پس از آن توييت جنجالي، خبر رسمي منتشر شد: «ايران و عربستان سعودي براي از سرگيري روابط دوجانبه توافق كردند.»
پس از انتشار رسمي اين خبر در ايران، خبرگزاري رسمي عربستان سعودي (واس)، در گزارشي بيانيه سه‌جانبه ايران، عربستان سعودي و چين درباره ازسرگيري روابط دوجانبه تهران و رياض در آينده نزديك را تاييد كرد.
وزارت خارجه چين نيز با انتشار بيانيه‌اي توافق ايران و عربستان سعودي براي از سرگيري روابط را «يك پيروزي براي صلح» خواند.
دورخيز براي از سرگيري رابطه ديپلماتيك ظرف 2 ماه
اعلام حصول اين توافق از سوي ايران با انتشار بيانيه مشترك همراه شد. متن توضيح رسانه‌اي ايران درباره اين توافق به شرح زير است:
«به دنبال سفر بهمن‌ماه آيت‌الله رييسي به پكن، دريابان شمخاني از روز دوشنبه ۱۵ اسفندماه در شهر پكن با هدف پيگيري توافقات سفر رييس‌جمهور، مذاكرات فشرده‌اي را به منظور حل‌وفصل نهايي موضوعات فيمابين تهران-رياض با همتاي سعودي خود آغاز كرد.
در پايان اين مذاكرات، ۱۹ اسفندماه ۱۴۰۱، بيانيه سه‌جانبه‌اي در پكن با امضاي «علي شمخاني» نماينده مقام معظم رهبري و دبير شوراي عالي امنيت ملي، «مساعد بن‌محمد العيبان» وزير مشاور و عضو شوراي وزيران و مشاور امنيت ملي عربستان سعودي و «وانگ ئي» عضو دفتر سياسي كميته مركزي حزب كمونيست و رييس دفتر كميسيون مركزي امور خارجي حزب و عضو شوراي دولتي جمهوري خلق چين صادر شد.»
متن بيانيه سه‌جانبه به شرح زير است:
*«در پاسخ به ابتكار شايسته جناب آقاي شي جين‌پينگ رييس‌جمهوري خلق چين در حمايت از گسترش روابط جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي، بر اساس اصل حسن همجواري و با توجه به توافق ايشان با سران دو كشور در ميزباني و حمايت از انجام گفت‌وگو بين جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي و همچنين تمايل دو كشور به حل و فصل اختلافات از طريق گفت‌وگو و ديپلماسي بر اساس پيوندهاي برادرانه و با تاكيد بر پايبندي دو كشور به اصول و اهداف منشور سازمان ملل متحد و منشور سازمان همكاري اسلامي و اصول و رويه‌هاي بين‌المللي، هيات‌هاي جمهوري اسلامي ايران به رياست امير دريابان علي شمخاني نماينده مقام معظم رهبري و دبير شوراي عالي امنيت ملي و پادشاهي عربستان سعودي به رياست دكتر مساعد بن محمد العيبان وزير مشاور و عضو شوراي وزيران و مشاور امنيت ملي از تاريخ ۱۵ تا ۱۹ اسفندماه ۱۴۰۱ خورشيدي برابر با ۶ تا ۱۰ مارس ۲۰۲۳ ميلادي در پكن با يكديگر ديدار و گفت‌وگو كردند.
*جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي با سپاس و قدرداني از جمهوري عراق و سلطنت عمان به خاطر ميزباني گفت‌وگوهاي انجام شده بين دو طرف در سال‌هاي ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ خورشيدي (۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ ميلادي) از رهبري و دولت جمهوري خلق چين براي ميزباني و حمايت از گفت‌وگوهاي انجام شده در اين كشور و تلاش براي به ثمر نشستن آن تشكر كردند.
*در نتيجه گفت‌وگوهاي انجام شده، جمهوري اسلامي ايران و پادشاهي عربستان سعودي توافق كردند ظرف حداكثر دو ماه، روابط ديپلماتيك خود را از سر گرفته و سفارتخانه‌ها و نمايندگي‌ها را بازگشايي كنند.
*وزراي امور خارجه دو كشور جهت اجراي اين تصميم و انجام تمهيدات لازم براي تبادل سفرا با يكديگر ملاقات مي‌كنند.
*دو كشور با تاكيد بر احترام به حاكميت و عدم دخالت در امور داخلي يكديگر در زمينه اجراي موافقتنامه همكاري‌هاي امنيتي امضا شده در تاريخ 28/1/1380خورشيدي برابر با 17/4/2001 ميلادي و نيز موافقتنامه عمومي همكاري‌هاي اقتصادي، بازرگاني، سرمايه‌گذاري، فني، علمي، فرهنگي، ورزشي و جوانان، امضا شده در تاريخ 6/3/1377 خورشيدي برابر با 27/5/1998 ميلادي توافق كردند.
*سه كشور اراده قاطع خود را جهت به‌كارگيري تمامي تلاش‌ها براي تقويت صلح و امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي اعلام مي‌كنند.»
روايت مذاكره‌كننده سعودي
مساعد بن محمد العيبان، مشاور امنيت ملي عربستان در سخنراني خود قبل از امضاي توافق ميان ايران و عربستان براي از سرگيري روابط گفت: «استقبال سلمان بن عبدالعزيز، پادشاه عربستان و محمد بن سلمان، وليعهد اين كشور از ابتكار عمل شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين براي گسترش روابط ميان ايران و عربستان در راستاي سياست ثابت رياض در پايبندي به اصل حسن همجواري است و اين امر مي‌تواند ثبات و امنيت در منطقه و جهان را تقويت كند و سياست گفت‌وگو و ديپلماسي براي حل اختلافات به كار گرفته شود.»
روايت مذاكره‌كننده ايراني
علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي پس از امضاي بيانيه مشترك سه‌جانبه ميان جمهوري اسلامي ايران، پادشاهي عربستان سعودي و جمهوري خلق چين در پكن در گفت‌وگوي اختصاصي با سايت نزديك به اين شورا گفت: سفر بهمن‌ماه «آيت‌الله رييسي» به چين و گفت‌وگوي «شي جين‌پينگ»رييس‌جمهور چين با رييس‌جمهور كشورمان، بستر شكل‌گيري مذاكرات جديد و بسيار جدي ميان هيات‌هاي ايران و عربستان سعودي را فراهم كرد.
دبير شوراي عالي امنيت ملي گفت‌وگوهاي انجام شده ميان دو كشور را صريح، شفاف، همه‌جانبه و سازنده خواند و افزود: رفع سوءتفاهم‌ها و نگاه رو به آينده در روابط تهران-رياض، قطعا توسعه ثبات و امنيت منطقه‌اي و افزايش همكاري كشورهاي حوزه خليج فارس و جهان اسلام را براي مديريت چالش‌هاي موجود به دنبال خواهد داشت.
شمخاني در ادامه از نقش سازنده جمهوري خلق چين در خصوص حمايت از توسعه روابط كشورها كه لازمه رفع چالش‌ها و افزايش صلح و ثبات و ارتقاي همكاري‌هاي بين‌المللي است، قدرداني كرد.
دبير شوراي عالي امنيت ملي ۵ دور مذاكره اوليه انجام شده با عربستان سعودي كه به ميزباني عراق و عمان انجام شد را در دستيابي به توافق نهايي، موثر ارزيابي و از تلاش اين دو كشور نيز در اين خصوص سپاسگزاري كرد.
وزيرخارجه: به دنبال گام‌هاي بيشتر منطقه‌اي هستيم
حسين اميرعبداللهيان، وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران عصر جمعه و در پي توافق ايران و عربستان سعودي براي ازسرگيري روابط ديپلماتيك در توييتر نوشت: «بازگشت روابط طبيعي بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي ظرفيت‌هاي بزرگي را در اختيار دو كشور، منطقه و جهان اسلام قرار مي‌دهد. سياست همسايگي به عنوان محور كليدي سياست خارجي دولت سيزدهم، با قوت در مسير درست پيش مي‌رود و دستگاه ديپلماسي فعالانه در پس تمهيد گام‌هاي بيشتر منطقه‌اي است.»
فيصل بن فرحان: كشورهاي منطقه سرنوشت واحدي دارند
فيصل بن فرحان، وزير خارجه عربستان در صفحه توييتر خود درباره توافق تهران و رياض نوشت: «ازسرگيري روابط ميان رياض و تهران در راستاي رويكرد عربستان در ترجيح دادن راه‌حل‌هاي سياسي و گفت‌وگو و تلاش براي تقويت اين مساله در منطقه است.كشورهاي منطقه سرنوشتي واحد و مشتركاتي با هم دارند؛ بنابراين لازم است كه همه با هم براي شكوفايي و ثبات در منطقه تلاش كنيم.»
امارات: از توافق ايران و عربستان استقبال مي‌كنيم
انور قرقاش، وزير مشاور امارات در امور خارجه در صفحه توييتر خود نوشت: «از توافق ايران و عربستان براي بازگشت روابط استقبال مي‌كنيم و از نقش چين در اين زمينه تمجيد مي‌كنيم. امارات به اهميت روابط مثبت و گفت‌وگو ميان كشورهاي منطقه و تقويت مفهوم حسن همجواري و ايجاد زمينه مشترك براي ساخت آينده‌اي باثبات‌تر ايمان دارد.»
شوراي همكاري خليج فارس نيز در بيانيه‌اي از ابتكار عمل چين و توافق ايران و عربستان براي ازسرگيري روابط ميان دو كشور استقبال كرد.
سيد حسن نصرالله: عادي‌سازي رابطه ايران و عربستان به سود منطقه است
سيد حسن نصرالله، دبيركل حزب‌الله لبنان در يك سخنراني گفت: «تحول به وجود آمده در خصوص روابط ايران و عربستان خوب است و به ضرر ملت‌هاي منطقه نخواهد بود، بلكه به سود آنان است. نزديكي روابط تهران و رياض اگر مسير طبيعي خود را طي كند، مي‌تواند افق‌هاي جديدي در منطقه و لبنان ايجاد كند.»
استقبال عمان از توافق ايران و عربستان
نهايي شدن توافق ميان ايران و عربستان سعودي در چين در حالي كه اين مذاكرات با ميانجيگري عراق آغاز شده و عمان نيز نقش مهمي در ميزباني از هيات‌هاي مذاكره‌كننده اعزامي از تهران و رياض داشت با موجي از بيانيه‌ها در اعلام حمايت از نتيجه به دست آمده و تحركات ديپلماتيك تهران براي قدرداني از كشورهاي كمك‌كننده به اين مسير همراه شد.
بر همين اساس وزارت خارجه عمان با صدور يك بيانيه از اين تفاهم استقبال كرد: «وزارت خارجه سلطنت عمان ضمن اعلام استقبال از بيانيه مشترك سه جانبه صادره از سوي پادشاهي عربستان سعودي و جمهوري اسلامي ايران و جمهوري خلق چين در خصوص از سرگيري روابط ديپلماتيك عربستان و ايران و بازگشايي سفارتخانه‌ها و نمايندگي‌هاي دو كشور ظرف مدت حداكثر دو ماه و فعال‌سازي مجدد توافقنامه همكاري امنيتي فيمابين و موافقتنامه عمومي همكاري دو كشور در زمينه‌هاي اقتصاد، بازرگاني و سرمايه‌گذاري، علمي، فناوري، فرهنگي، ورزشي وجوانان ابراز اميدواري مي‌كند كه اتخاذ اين گام به تقويت پايه‌هاي ثبات و امنيت در منطقه و گسترش همكاري مثبت و سازنده كه در برگيرنده منافع همه ملت‌هاي منطقه و جهان باشد، كمك كند.»
السيد بدر بن حمد البوسعيدي، وزير خارجه عمان نيز در پي اين توافق در توييتر نوشت: «از نتايج گفت‌وگوهايي كه به ميزباني چين بين برادران عربستاني و ايراني برگزار شد و توافق حاصله دو كشور مبني بر ازسرگيري روابط ديپلماتيك و فعال‌سازي همكاري‌هاي امنيتي، اقتصادي و فرهنگي استقبال مي‌كنيم. مطمئنيم كه اين گام موجب استحكام پايه‌هاي ثبات و امنيت در منطقه و تقويت روابط بين دولت‌ها و ملت‌ها خواهد بود.»
همزمان با صدور بيانيه از سوي وزارت خارجه عمان و استقبال از توافق حاصل شده ميان ايران و عربستان سعودي، حسين اميرعبداللهيان در يك تماس تلفني با همتاي خود درباره اين تحول جديد گفت‌وگو كرد. بدر السيد البوسعيدي، وزير امور خارجه عمان ضمن ابراز خرسندي از توافق شكل گرفته بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي، از طرف خود و دولت عمان به وزير امور خارجه ايران تبريك گفت. اميرعبداللهيان نيز از تلاش‌هاي قبلي عمان در زمينه حصول توافق بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي تشكر و قدرداني كرد.
از استقبال محتاطانه واشنگتن تا خشم تل‌آويو
در حالي كه جنس رابطه عربستان سعودي و ايالات متحده امكان بي‌خبري واشنگتن از مهيا شدن توافق ميان تهران و رياض را غيرممكن مي‌گذارد، واكنش كاخ سفيد به اين خبر قابل توجه بود. جان كربي، هماهنگ‌كننده ارتباطات راهبردي شوراي امنيت ملي كاخ سفيد، در واكنش به بيانيه سه جانبه ايران، چين و عربستان سعودي براي عادي‌سازي روابط تهران و رياض گفت: سعودي‌ها ما را در جريان اين گفت‌وگوها قرار داده بودند، اما ما مستقيما در آن مشاركت نداشتيم. در مورد نقش چين در مذاكرات نظري ندارم. ما از هر تلاشي براي كاهش تنش در منطقه حمايت مي‌كنيم. از نظر ما اين نقشه راه نتيجه چندين دور مذاكره از جمله مذاكراتي كه در بغداد و عمان برگزار شدند، بود. ما همواره از اين فرآيند حمايت كرده‌ايم تا بتوانيم به جنگ در يمن پايان بدهيم و با مداخلات ايران مقابله كنيم.»
جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا نيز عصر جمعه با عباراتي مبهم به سوال يك خبرنگار درباره توافق ايران و عربستان سعودي براي احياي روابط ديپلماتيك واكنش نشان داد. بايدن در پاسخ به سوال يك خبرنگار در خصوص توافق ايران و عربستان سعودي گفت: «رابطه بهتر بين اسراييل و همسايگانش براي همه بهتر است.» برخي خبرنگاران كاخ سفيد گفته‌اند بايدن احتمالا هنگام ترك كنفرانس خبري به‌طور كامل سوال خبرنگار را نشنيده است.
قرار گرفتن ايران و عربستان سعودي در مسير كاهش تنش و عادي‌سازي رابطه طبيعتا به مذاق اسراييلي‌ها خوش نيامد. نفتالي بنت، نخست‌وزير سابق رژيم اسراييل اين توافق را يك پيروزي سياسي براي ايران خوانده و نوشت: «احياي روابط ميان ايران و عربستان سعودي تحولي جدي و خطرناك براي اسراييل و يك پيروزي سياسي براي ايران است. اين ضربه‌اي مهلك به تشكيل ائتلاف منطقه‌اي عليه ايران است.» يايير لاپيد، وزير خارجه سابق اين رژيم هم در توييتر نوشت: «توافق بين ايران و عربستان سعودي شكست كامل و خطرناك سياست خارجي اسراييل است. اين به معني فروپاشي پدافند منطقه‌اي است كه ساخت آن عليه ايران شروع شده بود.»
مارك دابوويتز، مدير لابي اف.دي.دي و از مخالفان سرسخت هرگونه تعامل با ايران نيز به توافق ايران و عربستان سعودي واكنش نشان داد و آن را براي منافع امريكا باخت-باخت-باخت توصيف كرد.
براساس ترجمه خبرگزاري فارس، او در توييتر نوشت: «احياي روابط ايران و سعودي در نتيجه ميانجيگري چين، باخت، باخت، باخت براي منافع امريكاست.اين نشان مي‌دهد كه سعودي‌ها به حمايت واشنگتن اعتمادي ندارند و ايران، فرصت را براي دور كردن متحدان امريكا و پايان دادن به انزواي بين‌المللي‌اش مهيا مي‌بيند و اينكه چين دارد به بازيگر اصلي سياست خاورميانه تبديل مي‌شود.»
قدرداني ايران از بغداد و دوحه
حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه در ادامه تماس‌هاي تلفني پيرامون اين توافق با فواد حسين، وزير خارجه عراق و شيخ محمد بن عبدالرحمن آل ثاني، نخست وزير و وزير امور خارجه قطر گفت‌وگو كرد. اميرعبداللهيان در گفت‌وگو با فواد حسين از تلاش‌هاي دولت عراق به عنوان آغازگر گفت‌وگوهاي امنيتي بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان تشكر و قدرداني كرد. فواد حسين در اين گفت‌وگوي تلفني به دو كشور بابت حصول اين توافق تبريك گفت.
در همين راستا احمد الصحاف، سخنگوي وزارت امور خارجه عراق در مصاحبه با شبكه خبري الميادين درباره اين توافق گفت: «توافق عربستان و ايران نقطه اوج ديدگاه دو طرف درباره اولويت دادن به گفت‌وگوهاست. توافق بين عربستان سعودي و ايران، مرحله جديدي از فرصت‌ها را به وجود مي‌آورد.»
شيخ محمد بن عبدالرحمن آل ثاني، نخست وزير و وزير امور خارجه قطر نيز در گفت‌وگوي تلفني با حسين اميرعبداللهيان شكل‌گيري تحول جديد در روابط بين جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي را تبريك گفت.
جنبش انصارالله: منطقه نيازمند بازگشت روابط عادي ميان كشورهاست
محمد عبدالسلام، سخنگوي جنبش انصارالله يمن نيز در پيامي در واكنش به توافق ايران و عربستان سعودي گفت: «منطقه نيازمند بازگشت روابط عادي ميان كشورهاي خود بوده تا امت اسلامي بتواند امنيت از دست رفته خود را در نتيجه مداخلات خارجي به رهبري صهيونيست‌ها و امريكايي‌ها احيا كند. مداخله‌گران خارجي به دنبال سوءاستفاده از اختلافات منطقه‌اي بوده و با بهره‌گيري از ايران‌هراسي درصدد دامن زدن به درگيري‌ها و خصومت‌ها عليه يمن بودند.»
پرونده يمن يكي از مهم‌ترين حوزه‌هاي مورد اختلاف تهران و رياض در چند سال اخير بوده است. قابل پيش‌بيني است كه يكي از بندهاي مورد اشاره در توافق دو طرف براي عادي‌سازي رابطه مديريت اين اختلاف‌ها و رسيدن به راهكاري سياسي براي پايان دادن به جنگ داخلي در اين كشور باشد.
لبنان: بايد گفت‌وگوي عربي- ايراني را آغاز كنيم
عبدالله بوحبيب، وزير خارجه دولت پيشبرد امور لبنان از توافق ايران وعربستان براي ازسرگيري روابط استقبال كرد و گفت: «اين توافق تاثيري مثبت بر روابط منطقه‌اي در مرحله پيش‌رو خواهد گذاشت. لبنان در طول تاريخ بهاي اختلافات منطقه‌اي را داده است و اميدواريم كه اين گام امنيت و ثبات در منطقه و همكاري‌هاي مثبت را تقويت كند.از تلاش‌هاي عراق و عمان و در آخر چين در راستاي كاهش تنش‌ها قدرداني مي‌كنيم. بايد از اين فرصت استفاده شود و گفت‌وگويي عربي- ايراني بر پايه احترام به حاكميت كشورها و عدم دخالت در امور داخلي برگزار شود.»
مصر: اميدواريم اين توافق باعث كاهش تنش در منطقه شود
وزارت خارجه مصر نيز با انتشار يك بيانيه به توافق ميان ايران و عربستان سعودي براي از سرگيري روابط واكنش نشان داد: «اميدواريم كه توافق از سرگيري روابط عربستان سعودي و ايران به كاهش تنش در منطقه كمك كند.»
يك توافق و بي‌شمار پرسش
توافق ايران و عربستان سعودي براي عادي‌سازي رابطه با توجه به زنجيره ديدارهاي برگزار شده ميان دو طرف در دو سال اخير امر دور از ذهني نبود، اما پرسش‌هاي مهمي در نتيجه اين توافق مطرح مي‌شود كه پاسخ يافتن براي آنها به مرور زمان نياز دارد:
1- حصول توافق ميان تهران و رياض در حالي كه ايران و غرب به خصوص ايالات متحده تنش بي‌سابقه‌اي را تجربه مي‌كنند چه معنايي دارد؟
2- زمزمه‌هاي عادي‌سازي رابطه عربستان سعودي با رژيم اسراييل در شرايطي كه همين الگو در روند علني كردن رابطه امارات متحده عربي با اسراييل هم تكرار شده بود حاوي چه پيامي است؟
3- اين عادي‌سازي چه تاثيري بر پرونده‌هاي مورد اختلاف دو طرف كه اتفاقا در گذر اين 7 سال قطورتر هم شده‌اند، خواهد داشت؟ پرونده‌هايي نظير حمايت مالي رياض از اپوزيسيون جمهوري اسلامي در خارج از كشور و رسانه‌هايي چون ايران اينترنشنال، جنگ در يمن، ناآرامي‌ها در سوريه و بحران در لبنان .
4- معناي نقش‌آفريني نهايي چين در مسير حصول چيست؟
چين نقش امريكا را ايفا مي‌كند
تريتا پاريسي، كارشناس سياست خارجي در تحليلي كوتاه درباره برداشت‌هاي اوليه از اين تحول نوشت: توافق عربستان و ايران براي عادي‌سازي روابط، خبر خوبي براي خاورميانه است، زيرا تنش‌هاي عربستان و ايران عامل بي‌ثباتي در منطقه بوده است. كاهش تنش بين رياض و تهران مي‌تواند پيامدهاي مثبتي در لبنان، سوريه، عراق و شايد مهم‌تر از همه يمن داشته باشد.
تنش‌هاي عربستان و ايران در 40 سال گذشته فراز و نشيب‌هاي زيادي داشته، اما اين اولين‌بار است كه دو طرف با ميانجيگري چين با كاهش تنش موافقت مي‌كنند. با عدم جانبداري در مناقشه ايران و عربستان، چين به عنوان بازيگري ظاهر شده است كه مي‌تواند اختلافات را حل كند نه اينكه صرفا سلاح به طرف‌هاي درگير بفروشد.
متاسفانه ايالات متحده رويكردي را در قبال منطقه اتخاذ كرده كه آن را از تبديل شدن به يك ميانجي معتبر ناتوان كرده است. واشنگتن در اغلب درگيري‌هاي منطقه‌اي مانند يمن تبديل به يك طرف جنگ مي‌شود كه همين رويكرد توانايي اين كشور را براي ايفاي نقش صلح‌جو كاهش مي‌دهد. در حالي كه بسياري در واشنگتن نقش نوظهور چين را به عنوان يك ميانجي در خاورميانه به عنوان يك تهديد مي‌بينند، واقعيت اين است كه خاورميانه باثبات‌تر كه در آن ايراني‌ها و سعودي‌ها بيخ گلوي يكديگر را نگرفته باشند، به نفع ايالات متحده نيز است.
آنچه بايد تصميم‌گيرندگان امريكايي را نگران كند، اين است كه اگر ما آنقدر درگير درگيري‌هاي شركاي منطقه‌اي خود شويم، قدرت مانور ما از بين مي‌رود و نقش گذشته ما به عنوان يك صلح طلب به‌طور كامل به چين واگذار شود. واشنگتن بايد از سناريويي اجتناب كند كه در آن بازيگران منطقه‌اي امريكا را به عنوان يك جنگ‌ساز ريشه‌دار و چين را به عنوان يك صلح‌طلب انعطاف‌پذير ببيند.
مساعد بن‌محمد العيبان، مذاكره‌كننده ساكت سعودي
مساعد بن‌محمد العيبان، مشاور امنيت ملي عربستان از دانشگاه هاروارد دكتراي حقوق دارد. پدر او محمد بن عبدالله العيبان، بنيانگذار اداره استخبارات عمومي عربستان و اولين رييس سازمان اطلاعاتي اين كشور بود. چهار سال پيش همزمان با بركناري عادل الجبير از مقام وزارت خارجه، او به عنوان مشاور امنيت ملي برگزيده شد. در آن زمان گفته شد كه اين تغييرات در كابينه بر اثر فشارهاي بين‌المللي در پي قتل جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار سعودي در كنسولگري عربستان در استانبول رخ داده است.
از ويژگي‌هاي مساعد بن محمد العيبان اين است كه او هم مورد اعتماد ملك عبدالله فقيد بوده و هم در دوره حاضر مورد اعتماد ملك سلمان است. مساعد بن محمد العيبان در بسياري از پرونده‌هاي مهم منطقه‌اي عربستان نقش مذاكره‌كننده اصلي اين كشور را برعهده داشته است.
شروط غيرعادي براي عادي‌سازي
سعودي‌ها براي عادي‌سازي روابط با اسراييل، از امريكا تضمين‌هاي امنيتي و مشاركت در برنامه هسته‌اي تقاضا كرده‌اند
شهاب شهسواري
بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسراييل، از زمان آغاز به كارش در دولت جديد تاكيد كرده بود كه در سياست خارجي دو دستور كار را در اولويت قرار مي‌دهد: نخست مقابله با ايران و دوم توسعه توافق‌هاي عادي‌سازي روابط با نگاه ويژه به عربستان سعودي. حالا بعد از گذشت كمتر از سه ماه، رسانه‌هاي امريكايي گزارش مي‌دهند كه گفت‌وگوها در مورد عادي‌سازي روابط اسراييل و عربستان با پيگيري مقام‌هاي امريكايي در جريان است و عربستان سعودي مطالباتي را براي موافقت با عادي‌سازي روابط مطرح كرده است. دو روزنامه امريكايي وال‌استريت ژورنال و نيويورك‌تايمز، روز پنجشنبه با انتشار گزارش‌هايي مستقل به نقل از مقام‌هاي آگاه از گفت‌وگوهاي رياض و واشنگتن درخصوص عادي‌سازي روابط عربستان و اسراييل، نوشته‌اند كه عربستان سعودي در گفت‌وگو با دولت بايدن دو مطالبه اصلي براي عادي‌سازي روابط با اسراييل مطرح كرده است؛ تضمين‌هاي امنيتي و كمك به برنامه هسته‌اي عربستان سعودي. بسياري از تحليلگران به جاي خالي پيش‌شرط هميشگي عربستان سعودي براي رابطه با اسراييل، يعني تشكيل دولت مستقل فلسطيني اشاره كرده‌اند. با اين حال حتي بدون پيش‌شرط تشكيل دولت فلسطيني، تحليلگران معتقدند كه تامين مطالبات عربستان براي عادي‌سازي روابط با اسراييل چندان ساده نيست. رسانه‌هاي امريكايي مي‌نويسند كه حتي در صورت موافقت دولت امريكا، راضي كردن قانون‌گذاران امريكايي براي دادن چنين امتيازهايي به عربستان سعودي بسيار مشكل است.
كريس مورفي، سناتور حزب دموكرات و عضو كميته روابط خارجي سناي امريكا مي‌گويد: «روابط ما با عربستان سعودي بايد روابط دوجانبه مستقيم باشد و نبايد از مسير اسراييل عبور كند. سعودي‌ها به صورت مستمر، بارها و بارها عملكرد بدي داشته‌اند. اگر قرار باشد وارد روابط با عربستان سعودي شويم كه به معناي فروش قابل توجه سلاح به اين كشور است، اين امر بايد از طريق رفتار بهتر عربستان در مقابل امريكا محقق شود و نه صرفا به دليل رفتار بهتر آنها با اسراييل.» مورفي ازجمله نمايندگان كنگره امريكا است كه براي جلوگيري از فروش سلاح‌هاي امريكايي به عربستان سعودي كه قابل استفاده در جنگ يمن هستند، تلاش كرده است. مشخص نيست كه دقيقا سعودي‌ها چه تضمين‌هاي امنيتي از امريكا درخواست كرده‌اند. به نوشته وال‌استريت ژورنال، چنين درخواستي ممكن است با اعلام عربستان سعودي به عنوان «متحد اصلي خارج از ناتو» براي امريكا، مانند همين امتياز كه دراختيار كشورهايي مانند قطر، اردن و اسراييل در منطقه قرار داده شده است، پاسخ داده شود.
خطر مسابقه تسليحاتي
يكي از مهم‌ترين نگراني‌ها در مورد مطالبات عربستان سعودي، درخواست اين كشور براي مشاركت امريكا در برنامه هسته‌اي رياض است. كارشناسان مسائل هسته‌اي مدت‌هاست نسبت به تلاش‌هاي عربستان سعودي براي ايجاد يك برنامه هسته‌اي، بدون ارتقاي توافقنامه پادماني با آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي و پذيرش نظارت‌هاي بيشتر بر برنامه هسته‌اي‌اش هشدار مي‌دهند. در طول ماه‌هاي گذشته اظهارات وزير خارجه عربستان درخصوص تلاش اين كشور براي دستيابي به چرخه كامل توليد سوخت هسته‌اي پس از آنكه وليعهد و حاكم بالفعل اين كشور از تلاش احتمالي براي ساخت بمب هسته‌اي در صورت دستيابي ايران به چنين سلاحي سخن گفته بود، بار ديگر به نگراني‌ها در مورد ماجراجويي‌هاي هسته‌اي عربستان دامن زد.
جان هانا، پژوهشگر انديشكده موسسه يهودي امنيت ملي امريكا و مشاور پيشين امنيت ملي ديك چني، معاون پيشين رييس‌جمهور امريكا مي‌گويد كه خواسته مقام‌هاي عربستان اين است كه امريكا از غني‌سازي اورانيوم و چرخه بومي توليد سوخت هسته‌اي در اين كشور حمايت كند. به نوشته وال‌استريت ژورنال، مقام‌هاي امريكايي و اسراييلي نگران اين هستند كه اين امتياز منجر به توليد سلاح هسته‌اي توسط عربستان و تشديد رقابت تسليحات ميان عربستان و ايران شود. يوئل گوزانسكي، پژوهشگر ارشد در انديشكده موسسه مطالعات امنيت ملي در تل‌آويو به وال‌استريت ژورنال مي‌گويد: «موضوع هسته‌اي اگر نگوييم بزرگ‌ترين، يكي از بزرگ‌ترين چالش‌ها براي اسراييل است و اسراييلي‌ها بايد در اين مورد بحث كنند كه آيا صلح ارزش اين را دارد يا نه.»
داريل كيمبال، مدير انديشكده انجمن كنترل تسليحات، معتقد است كه ايالات‌متحده امريكا بايد به اين درخواست عربستان سعودي جواب منفي بدهد. اين كارشناس عدم اشاعه در حساب كاربري خود در توييتر مي‌نويسد كه چنين درخواستي از چند جهت مشكل دارد. اين كارشناس عدم اشاعه تاكيد مي‌كند: «عربستان سعودي يك بازيگر بد است كه برمبناي نظام بين‌الملل مبتني بر قانون رفتار نمي‌كند. غيردموكراتيك است، حقوق بشر را نقض مي‌كند، جنگ مرگباري را در يمن به راه انداخته است و شايسته دريافت تضمين‌هاي امنيتي امريكا يا فروش و تامين سلاح امريكايي نيست.» داريل كيمبال، نگران‌كننده‌ترين بخش از گزارش‌هاي اخير در مورد مطالبات سعودي از امريكا را درخواست توافقنامه همكاري هسته‌اي مي‌داند. وي مي‌نويسد: «نگران‌كننده اينجاست كه عربستان خواستار توافق همكاري هسته‌اي با امريكا، بدون پذيرفتن استانداردهاي كليدي نظارت آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و بي‌ميلي به كنار گذاشتن تلاش‌ها براي غني‌سازي اورانيوم، است. ايالات‌متحده امريكا نبايد در مورد ابزارهاي حفاظت از برنامه هسته‌اي غيرنظامي هر كشوري، به عقب‌نشيني‌هاي خطرناك تن دهد.» كيمبال معتقد است: «پيشنهاد سعودي از نظر عدم اشاعه هسته‌اي غيرقابل پذيرش است چون كه هم NPT [پيمان عدم اشاعه] را زير سوال مي‌برد و هم مشكلات بيشتري در آينده ايجاد مي‌كند. اين پيشنهاد بايد بلافاصله رد شود و هر مشاوري در كاخ سفيد كه از اين پيشنهاد دفاع مي‌كند بايد از كارش بركنار شود.»
كلسي داون‌پورت، مدير سياست‌گذاري عدم‌اشاعه در انجمن كنترل تسليحات معتقد است كه انگيزه مقام‌هاي امريكايي در نگراني نسبت به مطالبات هسته‌اي عربستان سعودي، قابل درك است. وي مي‌نويسد: «عربستان سعودي حاضر نيست اقدام‌هاي نظارتي شديد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را بپذيرد و علنا تهديد كرده است كه دنبال ساخت سلاح هسته‌اي مي‌رود.»
مخالفت افكار عمومي
يكي از بزرگ‌ترين موانع در مقابل پادشاهي عربستان سعودي براي عادي‌سازي روابط با اسراييل، مخالفت افكار عمومي با چنين اقدامي است. براساس يك نظرسنجي كه انديشكده موسسه واشنگتن براي خاور نزديك در پاييز سال جاري انجام داده است، نزديك به ۷۶درصد از شهروندان عربستان سعودي ديدگاه منفي به توافقنامه‌هاي عادي‌سازي روابط كشورهاي عربي با رژيم اسراييل، موسوم به توافقنامه‌هاي ابراهيم دارند. تنها ۲۱درصد از پاسخ‌دهندگان به اين نظرسنجي نظر مثبتي به توافقنامه‌هاي ابراهيم داشته‌اند. اين درحالي است كه دو سال پيش (پاييز ۱۳۹۹) ۴۱درصد از پاسخ‌دهندگان به نظرسنجي نظر مثبت نسبت به توافق‌هاي عادي‌سازي داشتند و اين رقم با گذشت زمان به شكل چشمگيري كاهش پيدا كرده است. پاييز امسال درحالي كه ۳۳درصد از شهروندان سعودي نظر «بسيار منفي» در برابر عادي‌سازي روابط بيان كرده‌اند، تنها ۱۰درصد نظر «بسيار مثبت» داشته‌اند. در برابر نظرسنجي‌هاي ديگري هم منتشر شده‌اند كه چشم‌انداز متفاوتي از واكنش افكار عمومي نشان مي‌دهند. انديشكده مركز عربي پژوهش و مطالعات سياست‌گذاري نوشته است كه مخالفت شهروندان سعودي نسبت به روابط با اسراييل از سال ۲۰۱۴ كه ۹۱درصد بود به ۳۸درصد رسيده است. با اين حال در همين نظرسنجي آمده است كه تعداد شهروندان سعودي كه حاضرند علنا عادي‌سازي روابط با اسراييل را بپذيرند از ۱۲درصد در سال ۲۰۱۶ به ۵درصد در سال ۲۰۲۲ كاهش پيدا كرده است.
وال‌استريت ژورنال مي‌نويسد كه در عربستان سعودي و ديگر كشورهاي عربي، در طول هفته‌هاي اخير با افزايش خشونت‌ها عليه فلسطينيان در كرانه باختري به حدي كه در دو دهه گذشته بي‌سابقه است، باعث شده كه حمايت از عادي‌سازي علني روابط با اسراييل به شكل چشمگيري كاهش پيدا كند. نيويورك تايمز مي‌نويسد كه كار عربستان سعودي براي اقناع افكار عمومي با هدف عادي‌سازي روابط با اسراييل از امارات متحده عربي و بحرين مشكل‌تر است، چراكه عربستان ۲۰ ميليون شهروند دارد و كنترل آنها از كشورهاي كوچك‌تر با جمعيت بسيار كمتر، بسيار سخت‌تر خواهد بود. اين روزنامه استدلال مي‌كند علاوه بر اين منفعت عربستان از علني كردن روابط با اسراييل چندان زياد نيست، به خصوص كه آنها مي‌توانند همين الان هم از طريق روابط محرمانه نيازهاي خود مانند به اشتراك‌گذاري اطلاعات و ابزارهاي جاسوسي مدرن را برطرف كند.
آيا عربستان به فلسطين اولويت مي‌دهد؟
تحليلگران معتقدند كه برخلاف ادعاهاي علني مقام‌هاي سعودي، مساله فلسطين اولويت اصلي رياض براي عادي‌سازي روابط با اسراييل نيست. وال‌استريت‌ژورنال مي‌نويسد: «توافق ميان عربستان و اسراييل مي‌تواند آخرين زبانه‌هاي شعله اميد تشكيل يك حكومت مستقل فلسطيني را هم براي فلسطينيان خاموش كند. در طول دهه‌هاي گذشته سعودي‌ها تشكيل يك حكومت فلسطيني را پيش‌شرط به رسميت شناختن اسراييل عنوان مي‌كردند. عربستان سعودي با فشار قابل‌توجهي از سوي ميليون‌ها عرب و مسلمان در سراسر جهان مواجه است تا همچنان قاطعانه پشت فلسطيني‌ها بايستد. اما مقام‌هاي اسراييلي مي‌گويند كه عربستان سعودي خواستار عقب‌نشيني قابل‌توجهي از سوي اسراييل درخصوص فلسطين در گفت‌وگوها نيست. دو هيات از انديشكده‌هاي طرفدار اسراييل كه در ماه‌هاي گذشته به رياض سفر كرده‌اند مي‌گويند كه به باور آنها براي سعودي‌ها مساله فلسطين اولويت اصلي نيست.» جان هانا، پژوهشگر انديشكده موسسه يهودي امنيت ملي امريكا و مشاور پيشين امنيت ملي ديك چني، معاون پيشين رييس‌جمهور امريكا مي‌گويد: «سعودي‌ها خيلي از سربازكني در مورد فلسطين صحبت مي‌كردند.»
داريل كيمبال، مدير انجمن كنترل تسليحات مي‌نويسد: «پادشاهي عربستان سعودي بدون شرط بايد اسراييل را به رسميت بشناسد و اسراييل اگر مي‌خواهد كشورهاي منطقه را تشويق كند تا به رسميت شناخته شود، ضروري است كه تعهدات قانوني و بين‌المللي‌اش را عملي كند، به اشغال فلسطين پايان دهد و به سمت راهكار دو دولتي حركت كند.» به نوشته وال‌استريت ژورنال مقام‌هاي دولت بايدن و برخي مقام‌هاي سعودي مي‌گويند كه اسراييل براي عادي‌سازي روابط بايد كاري در مورد آرزوي فلسطيني‌ها براي استقلال انجام دهد. به اعتقاد افرادي كه در گفت‌وگوها مشاركت دارند، توافق بين رياض و تل‌آويو مي‌تواند با موافقت اسراييل با برداشتن گام‌هاي ساده مانند آغاز گفت‌وگوهاي صلح با فلسطينيان كه نزديك به يك دهه است متوقف شده، امكان‌پذير شود.
عادي‌سازي روابط ايران و عربستان
حسن دانايي‌فر
جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي روز جمعه 19 اسفند براي از سرگيري روابط دو جانبه و بازگشايي سفارت‌ها به توافق رسيدند. اين مساله را مي‌توان در ادامه خواست و اراده جمهوري اسلامي ايران براي عادي‌سازي روابط با همسايگان ارزيابي كرد. در ساليان اخير و به ويژه در يكسال‌ونيم گذشته چندين دور مذاكره ميان تهران و رياض برگزار شد و برخي عوامل نظير تغيير وضعيت عربستان سعودي و توجه به شرق نقش شتابدهنده را براي به نتيجه رسيدن مذاكرات ايفا كردند.
تغيير نگرش و رويكرد عربستان سعودي نسبت به غرب يك تغيير محسوس است. اين تغييرات كه برخي نتايج آن در سياست‌هاي بين‌المللي رياض كاملا به چشم مي‌آيد و نمي‌توان آن را انكار كرد تغييري جدي است اما بايد توجه داشت كه اين تغيير مي‌تواند موقت يا تاكتيكي باشد. به‌طور خاص تا زمان پايان رياست‌جمهوري جو بايدن در ايالات متحده اين تغيير رويكرد مي‌تواند ادامه داشته باشد و درباره آنچه پس از اين دوره اتفاق مي‌افتد بايد منتظر اقدامات و سياست‌هاي آينده رياض بود.
در تغيير رويكرد عربستان سعودي در قبال ايران، سردي و واگرايي در روابط رياض و واشنگتن يك فاكتور كليدي است. اين سردي و واگرايي در نحوه استقبال مقام‌هاي سعودي از جو بايدن رييس‌جمهور امريكا و شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين كاملا قابل مشاهده بود. اين فاكتور – چه تاكتيكي باشد و چه نباشد – در كنار اراده جمهوري اسلامي ايران براي بهبود و ارتقاي روابط با همسايگان، مولفه‌هايي بودند كه چين به خوبي آنها را درك كرد و با بهره بردن از فرصت روابط خوب ميان پكن و رياض و ميان پكن و تهران توانست ميانجيگري سياسي موفقي داشته باشد و اعتبار اين ميانجيگري موفق به نام چين ثبت شد.
حادثه مهمي كه كمتر به آن توجه شده و بسياري از سياست‌مداران ما در تحليل‌هاي‌شان مدنظر قرار مي‌دهند اين است كه آنها هژموني ايالات متحده در منطقه را يك امر ثابت و بدون تغيير مي‌دانند و باور ندارند كه اين نفوذ و اين هژموني مي‌تواند تغيير كند. به نظر مي‌رسد هم در امارات متحده عربي، هم در عربستان سعودي و هم در قطر نوعي تغيير رويكرد اتفاق افتاده و سياست‌مداران اين كشورها احساس مي‌كنند امريكا همان امريكاي سابق نيست. در گفت‌وگوهايي كه گاهي رهبران منطقه به گوش ايران مي‌رسانند اين نكته قابل درك است. در برخي رفتارها و سياست‌هايي كه اين كشورها نيز دنبال مي‌كنند مي‌توان وجود چنين نگراني را احساس كرد. از اين مساله مي‌توان براي ايجاد نوعي همگرايي در كشورهاي منطقه بهره برد.
ايالات متحده علاقه‌اي براي توسعه روابط كشورهاي منطقه با ايران ندارند. اگر هم علاقه‌مند به توسعه روابط كشورهاي منطقه با ايران باشند، حتما مي‌خواهند كه اين رابطه در چارچوب ديدگاه‌هاي واشنگتن توسعه پيدا كند. آنچه در منطقه در حال وقوع است برخي اتفاقات غيرمنتظره از سوي كشورهايي است كه به نظر نمي‌رسيد برخلاف خواست ايالات متحده گامي بردارند اما اكنون اين كار را انجام مي‌دهند.
قطعا با اين توافق، روابط دو كشور در بسياري از حوزه‌ها نظير حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي دچار تغيير مي‌شود. وقتي براي احياي روابط دوجانبه توافق مي‌شود اصولا يعني دو كشور بر سر لزوم دوري جستن از تنش به توافق رسيده‌اند. عادي‌سازي روابط و بازگشايي سفارتخانه‌ها اتفاقاتي است كه مي‌تواند به معناي تغيير سياست‌هاي فرهنگي و رسانه‌اي سعودي در قبال ايران باشد. بايد منتظر اتفاقات بسيار غيرمنتظره‌تري در منطقه بود و ريشه اين اتفاقات را مي‌توان تغيير وضعيت حضور و نفوذ ايالات متحده دانست. در اين راستا تحليل‌هايي را كه پيرامون ارتباط توافق عادي‌سازي روابط ميان جمهوري اسلامي ايران و عربستان سعودي و مساله گفت‌وگوهاي هسته‌اي براي احياي برجام مطرح مي‌شود نمي‌توان تحليل‌هايي دقيق دانست. سياست ايران براي بهبود روابط با همسايگان سياست ديرينه‌اي است كه در دولت قبل هم وجود داشت و البته در دولت جديد با جديت بيشتري پيگيري شد. عربستان سعودي و برخي ديگر از كشورهاي منطقه در ارتباط با پرونده هسته‌اي ايران ملاحظاتي دارند و اين ملاحظات را بيان مي‌كنند.
آنها در اين زمينه نوعي هم‌سويي و نزديكي با ديدگاه‌هاي كشورهاي غربي دارند و اين مساله را هم انكار نمي‌كنند. اين عادي‌سازي روابط را خيلي نمي‌توان به مساله گفت‌وگوهاي احياي برجام مرتبط دانست. به نظر مي‌رسد ضرورت همكاري ميان كشورهاي منطقه و عدم امكان اعتماد به ايالات متحده در تامين امنيت از جمله مسائلي است كه اين توافق را رقم زده است. بايد اميدوار بود كه اين‌بار سعودي‌ها يك تصميم جدي گرفته باشند و به آن عمل كنند. در عربستان سعودي دو ديدگاه درباره ارتباط با جمهوري اسلامي ايران وجود دارد. يك ديدگاه رابطه با جمهوري اسلامي ايران را بدون دستاورد براي عربستان سعودي توصيف مي‌كند و بر اين پايه استوار است كه بايد ايران را به عنوان يك دشمن ديد. ديدگاه دوم اين است كه ايران يك واقعيت غيرقابل انكار در منطقه است و بايد با ايران همكاري كرد. گاهي تنش و تضاد ميان اين دو ديدگاه باعث مي‌شود به رغم دستيابي به برخي توافق‌ها در عمل و اجرا كاستي‌هايي اتفاق بيفتد. اميدواريم اين‌بار اين توافق بدون كم و كاست از سوي سعودي‌ها عملي شود.
سفير سابق ايران در عراق
منبع: روزنامه اعتماد 20 اسفند 1401 خورشیدی