نقشه شهردار برای میراث سه هزار ساله شهر مردگان قیطریه
هدف شهرداري از ساخت مسجد در پارك قيطريه چيست؟
فرزانه قبادي
«اينجا قيطريه! اينجا قيطريه! ما با دنياي مردگان با گمشدگان تاريخ در تماس هستيم، ما مودت تاريخي‌مان را تجديد مي‌كنيم.» پرويز كيمياوي فيلم مستند خود را از كاوش‌هاي باستان‌شناسي در تپه‌هاي قيطريه با اين جملات آغاز مي‌كند و از دريچه چشم مردگان 3 هزار ساله تصاويري از يك كشف مهم باستاني را ثبت مي‌كند. كشفي كه در سال1347 تاريخ پايتخت را تغيير داد. در سال 1393 نيز كشف اسكلتي در خيابان مولوي، قدمت تهران را تا 7 هزار سال افزايش داد، اما در دهه چهل اكتشافات باستان‌شناسان در منطقه قيطريه ناگفته‌هاي بسياري از تاريخ تهران را عيان كرد كه از اهميت بسزايي برخوردار بوده و تشابهاتي با كشفيات باستان‌شناسان در مناطق ديگر تهران از جمله شهرري، دروس، پاسداران، مهرآباد و… داشت. سال‌ها بعد و در جريان انجام حفاري‌هاي مترو در منطقه قيطريه نيز آثار جديدي از اين منطقه كشف شد و تمام اين موارد نشان‌دهنده اهميت تاريخي و باستان‌شناختي اين محدوده از پايتخت است. پس از چند دهه، باز لرزه به گور مردگان 3 هزار ساله قيطريه افتاده است و بايد باز هم دوربيني در حفره چشم اسكلتي تعبيه شود تا نگاه نگراني را كه از پس هزاران سال به تصميمات لجوجانه مديران شهري پايتخت دوخته شده، ثبت كند. همان‌گونه كه كيمياوي دوربينش را در حفره نگاه اسكلتي 3 هزار ساله قرار داد تا تلاش باستان‌شناسان را براي كشف حقيقت به تصوير بكشد، اين بار اما كسي به دنبال حقيقت نيست، قرار هم نيست به انبان دانش تاريخي تهران چيزي اضافه شود، شواهد مي‌گويند قرار چيز ديگري است.
امانتدار يك تمدن
همه چيز از يك تصوير و خبري آغاز شد كه حكايت از حصاركشي در بخشي از پارك قيطريه با هدف گودبرداري براي احداث مسجد داشت. پارك قيطريه، باغي قاجاري است كه سال‌ها پيش مالكانش آن را براي استفاده عموم مردم تهران در اختيار شهرداري تهران گذاشته‌اند. قطع درختان بخشي از اين پارك، نخستين نگراني بود كه با انتشار خبر گودبرداري مطرح شد، موضوعي كه اعتراض شهروندان را به دنبال داشت و شهردار و سخنگوي شهرداري تهران با اين توجيه كه «درختي قطع نخواهد شد» سعي در پايان بخشيدن به آن داشتند. اما حافظه تهران پر است از درختاني كه قرار نبود قطع شوند و باغ‌هاي بسياري با همين وعده به مرور تبديل به برج و مركز خريد شدند. در روزهاي اخير اما كارشناسان تاريخ نگراني جدي‌تري را مطرح كردند، از جمله حميدرضا حسيني، پژوهشگر تاريخ كه درباره گودبرداري در پارك قيطريه نقل قولي از سرپرست كاوش‌هاي باستان‌شناسي اين منطقه در صفحه اينستاگرامش منتشر كرد كه ابعاد جديدي از اتفاقي كه در پارك قيطريه در شرف وقوع بود را روشن كرد: «در اوايل دهه هشتاد در گفت‌وگويي كه با آقاي كامبخش‌فرد داشتم، گفتند: تعداد گورها بسيار بيش از چيزي بود كه ما از دل خاك بيرون كشيديم. گمانه‌زني‌ها نشان داد كه بخش بزرگي از آنها زير پارك قيطريه كنوني است، اما ديگر نخواستيم كه درختان را از بين ببريم و آنجا را كاوش كنيم. آنچه به دست آورده بوديم براي مطالعه درباره «تمدن قيطريه» كافي بود. ترجيح داديم كه بخشي را براي كاوش و پژوهش آيندگان باقي بگذاريم. ايشان با خوشحالي مي‌گفتند: پارك قيطريه و رفت و آمد مردم در آنجا بهترين پوشش حفاظتي براي آثار باستاني است و مانع از دستبرد به آنها مي‌شود.» سيف‌الله كامبخش‌فرد، سرپرست كاوش‌هاي باستان‌شناسي در تپه‌هاي قيطريه اين‌چنين از امانتداري يك تمدن سخن گفته است و حالا اين نگراني وجود دارد كه در سكوت وزارت ميراث فرهنگي و شتاب و اصرار شهرداري براي گودبرداري، اتفاقات ديگري در اين منطقه باستاني بيفتد.
كشفيات تپه‌هاي قيطريه
در جريان توسعه شهر تهران در دهه چهل، بخشي از تاريخ تهران خود را نمايان كرد و زمينه بررسي‌هاي باستان‌شناختي در تپه‌هاي قيطريه -در مجاورت پارك قيطريه- را فراهم كرد. طبق اسناد موجود بيش از ۵ هزار مترمربع از اين محوطه باستاني كاوش شد كه در مجموع شامل ۳۵۰ گور باستاني بود و دستاورد باستان‌شناسان از اين كاوش‌ها بالغ بر۵ هزار اثر شامل شمشير، درفش، سوزن، گردنبند و دستبند و نزديك به ۲ هزار و ۵۰۰ سفالينه بود. اين آثار در همان مقطع به موزه ايران باستان منتقل شدند و بارها در دوره‌هاي مختلف در معرض ديد عموم قرار گرفتند. آن‌گونه كه كامبخش‌فرد در كتاب «تهران 3200 ساله» نوشته است: «كثرت و فراواني ميراث سه هزار ساله شهر مردگان قيطريه تاكنون در هيچ تپه باستاني سابقه نداشته است، چون وجود گورستاني با اين وسعت در دوره باستان و آن هم در حوزه تهران نشانه زندگي و حيات مادي در اين تپه‌ها و اطراف آن تلقي مي‌شد.» او در صفحه 35 كتاب آورده است: «به منظور تعيين وسعت و دامنه گورستان باستاني حدود چهل و پنج گمانه كوچك و بزرگ نيز در اطراف زده شد كه بيشتر آنها به آثار گورستان نرسيد، مگر چند گمانه در داخل باغ صارم‌الدوله (پارك قيطريه) و تپه‌هاي مشرف به آن كه اولي نشان داد ادامه گورستان به داخل باغ كشيده شده و محل دومي گورستان دوره اسلامي بوده كه كار در آنجا متوقف شد. در محوطه باغ نيز به علت رطوبت و نفوذ و فشار ريشه درختان كليه سفالينه‌ها را خرد كرده، كاوش و خاكبرداري از مرحله سونداژ و يافتن وسعت و دامنه گورستان فراتر نرفت.» امروز در قيطريه اثري از ترانشه‌هاي تيم باستان‌شناسي و گورستان باستاني مكشوفه در آن سال‌ها باقي نمانده و برج‌ها و منازل مسكوني آن تپه باستاني را پوشانده است. اما بخشي از گورستان باستاني قيطريه كه در محدوده پارك قيطريه قرار دارد و از حوادث و تخريب‌ها و فرسايش تدريجي، جان به در برده بود و مي‌شد به ماندگاري آن براي آيندگان اميد داشت هم حالا در معرض خطر قرار گرفته است.
اصرار شهردار؛ سكوت وزير
از ابتداي انتشار خبر احداث مسجد در پارك قيطريه، يكي از انتقادات مطرح شده، اين بود كه اصولا ساخت مسجد جزو وظايف شهرداري نيست. اما سخنگوي شهرداري تهران، علت اصرار اين نهاد براي ساخت مسجد در پارك قيطريه را «درخواست‌هاي مكتوب مردمي» عنوان كرده و گفته است مردم سال‌هاست كه خواهان احداث مسجد در ميان اين پارك هستند. بر فرض صحت اين ادعا و مطالبه مردمي براي احداث چنين بنايي، سوالي كه مي‌توان از مديران شهري پايتخت پرسيد، اين است كه مردم تهران درخواستي مبني بر مناسب‌سازي معابر براي معلولان به شهرداري ارايه نداده‌اند؟ آيا در شبكه‌هاي اجتماعي بارها موضوع نامناسب بودن فضاهاي عمومي براي معلولان مطرح نشده است؟ مناسب‌سازي فضاهاي شهري براي عبور و مرور معلولان جزو وظايف اصلي شهرداري نيست كه به آن توجه نمي‌كند؟ سخنگوي شهرداري تهران مي‌گويد اين نهاد تنها نقش تسهيل‌گر را در موضوع احداث مسجد دارد، اين نقش را نمي‌توان در عرصه‌هاي ديگر از شهرداري پايتخت انتظار داشت؟
سخنگوي شهرداري تهران مي‌گويد: «اينكه برخي مساجد موجود نمازگزار كمي دارند يا بازه سني خاص نمازگزاران در آنها، به دلايل متعددي باز مي‌گردد و دليل خوبي براي عدم توسعه مساجد نيست.» اين اظهارات چه معنايي دارد و آيا نمي‌توان آن را زير سوال بردن كاركرد اصلي مساجد كه اقامه نماز و انجام امور عبادي است، تلقي كرد؟ براساس آمار رسمي اعلام شده توسط مركز رصد فرهنگي كشور «تعداد مساجد كشور 85 هزار باب است و به ازاي هر 3 هزار ايراني، يك مسجد در كشور وجود دارد.» براساس اين گزارش كه آذر ماه سال گذشته منتشر شده است: «در 30.6درصد از مساجد ايران، نماز جماعت در 3 نوبت برگزار مي‌شود، درحالي كه در 16درصد از مساجد نماز جماعت اصلا برگزار نمي‌شود و در 12.5درصد از مساجد، نماز جماعت تنها در برخي ايام سال همانند محرم و رمضان برگزار مي‌شود و تعداد مساجد فاقد امام جماعت در ايران 33552 باب است.» پيش از اين آمار رسمي، در خرداد ماه سال گذشته اظهارات ابوالقاسم دولابي، نماينده ويژه رييس‌جمهور در امور روحانيت هم با واكنش‌هايي همراه بود، او اعلام كرده بود: «از بين حدود ۷۵ هزار مسجد در كشور، درب تعداد ۵۰ هزار مسجد بسته است.» مسجد در معماري شهرهاي دوران اسلامي ايران يكي از مهم‌ترين بناها محسوب مي‌شود، اما كاركرد اصلي اين بنا همواره در دوره‌هاي مختلف تاريخ برگزاري مناسك عبادي و اقامه نماز و اجتماعات مردمي بوده است. گويا مديران شهري تهران كاركرد جديدي براي مساجد تعريف كرده‌اند كه اعلام مي‌كنند: «تعداد كم نمازگزاران دليلي بر عدم توسعه مساجد نيست.»
اصرار شهردار تهران براي احداث مسجد در پارك قيطريه در شرايطي است كه برخي نمايندگان شوراي شهر آن را اقدامي خلاف قانون دانسته‌اند، ناصر اماني، عضو شوراي شهر تهران در واكنش به خبر ساخت مسجد در پارك قيطريه نوشته است: «هرگونه ساخت و ساز در بوستان‌ها جز خدمات ضروري، ممنوع است و تغيير كاربري آنها بدون مصوبه مراجع قانوني ممنوعيت جدي دارد، ضمن اينكه در فاصله ۳۰۰ متري پارك قيطريه دو مسجد وجود دارد كه همين مهم، ساخت مسجد در اين بوستان را غيرقابل توجيه مي‌كند.» اين نخستين بار نيست كه چنين اتفاقي در پايتخت مي‌افتد. تهراني‌ها تجربه ساخت مسجد در كنار بناي تئاتر شهر را به خاطر مي‌آورند. مسجدي كه به‌رغم تمام مخالفت‌ها و وجود 3 مسجد ديگر در نزديكي آن ساخته شد. پروژه مسجد ولي‌عصر در دوراني كه محمود احمدي‌نژاد شهردار تهران بود، شروع شد و بي‌توجه به تمام اعتراضات و مكاتبه هنرمندان تئاتر پيش رفت. با وجود تمام استدلال‌هايي كه حاميان پروژه براي انجام آن مطرح مي‌كردند،
نه تنها ساخت اين بنا نتوانست معضلات محدوده اطراف خود را حل كند، بلكه تا سال‌ها حتي درباره كاربري و عنوان آن ميان تصميم‌گيران اختلاف‌نظر وجود داشت كه بنايي كه گنبد و مناره ندارد كاربري مسجد داشته باشد يا مركز فرهنگي و مذهبي يا …
اقدامات رسمي در جهت تخريب آثار تاريخي اتفاق چندان جديدي نيست و سكوت متوليان ميراث فرهنگي كشور در اين مورد، معنايي جز مشاركت در اين امر ندارد. شهرداري تهران تا كنون درصدد توجيه موضوع قطع درختان بود و همان پاسخ هميشگي را ارايه مي‌كرد كه درختي قطع نخواهد شد و «چند نهال جابه‌جا مي‌شوند» اما حال بايد ديد براي نگراني علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه تاريخ و باستان‌شناسي درخصوص تخريب اين محوطه باستاني چه پاسخي خواهد داشت. وزارت ميراث فرهنگي پس از چند روز بالاخره به موضوع ورود كرد، هر چند هنوز وزير و معاون ميراث فرهنگي اين وزارتخانه هيچ واكنشي در اين زمينه نشان نداده‌اند، اما محسن سعادتي، معاون ميراث فرهنگي استان تهران روز يكشنبه به خبرگزاري مهر گفت: «فضايي كه قصد داشتند در آنجا مسجد بسازند، حصار داشت ما به شهرداري اعلام كرديم قبل از انجام هر كاري بايد كارشناس ميراث فرهنگي اين اداره كل در محل مستقر باشد. نيروهاي يگان حفاظت از آثار، در محل حاضر شدند و گزارش دادند حصارها برداشته شد و هيچ اقدامي اعم از گودبرداري يا فعاليت ديگري در آن محدوده انجام نشده است.» سعادتي درخصوص توقف كامل اين پروژه يا استعلام از وزارت ميراث فرهنگي چيزي نگفته است، درحالي كه باتوجه به اثبات وجود آثار باستاني در اين محدوده، اجراي هرگونه پروژه عمراني نياز به كسب مجوز از وزارت ميراث فرهنگي و در صورت لزوم انجام كاوش‌هاي باستان‌شناسي پيش از هر اقدامي دارد.
منبع:روزنامه اعتماد 14 فروردین 1403 خورشیدی