بحران سنت مدرنیته
نگاهي به كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران»
ترانه اسماعيلي
ادبيات ايران با سيطره مدرنيته دستخوش دگرگوني‌هاي جدي شده است. مفاهيم نوين مانند ادبيات مضاف، نقد ادبي و ادبيات فولكلوريك، ادبيات كلاسيك ايران را نزد جوانان با چالش روبه‌رو كرده است. انتشار كتاب و مقالات گونه‌گون در حوزه ادبيات مضاف مي‌تواند به گسترش نقد ادبي و ادبيات عامه‌پسند پذيرفته شده «نسل زِد» كمك شاياني بكند. ادبيات مضاف، مفهوم مغفول جامعه علمي ايران است. نبود نظريه‌پردازي ملي و ميهني در مباحث توسعه سياسي و اجتماعي ناشي از بي‌توجهي با ادبيات مضاف است. كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران» نوشته دكتر سيدحسن فاضلي، تدوين حسن خوش‌چشم آراني با تقريظ حكيمانه استاد سيدحسن امين و همكاري انتشارات چاپخش منتشر شد. مولِّف، مّدوِّن، مُقرِّظ وناشر كتاب يادشده برآنند كه اديبان و خوانندگان را به موضوع ادبيات مضاف توجهي شايسته دهند.
ادبيات مضاف بن‌مايه فلسفه مضاف است. برون‌رفت از كاستي‌هاي نوشتاري درخصوص مباحث توسعه سياسي و اجتماعي، نقد ادبي و تحليل ادبيات فولكلوريك ضروري است كه ادبيات مضاف گسترش يابد. نويسندگان كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران» باور دارند ادبيات ايران از گذشته تاكنون مروج سُنت و مخالف مدرنيته بوده است. پرواضح است كه ملاحظات سنتي، راه توسعه را ناهموار مي‌كند.
يگانه بحران موثر ايران بحران سنت‌مدرنيته است. كتاب يادشده تسهيم درست و منطقي از عوامل و ابزار تجددطلبي در دويست ساله گذشته ارايه مي‌دهد. فصول چهارگانه كتاب به شرح زير تدوين شده است: فصل نخست كليات، فصل دوم آراي ميرزا فتحعلي آخوندزاده، فصل سوم آراي ميرزا ملكم‌خان، فصل چهارم آراي ميرزا عبدالرحيم طالبوف. كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران» سبك نويني از مطالعه بين‌رشته‌اي را در حوزه علوم انساني معرفي كرده است كه خوانندگان از مطالعه آن پشيمان نخواهند شد؛ زيرا مفاهيم پذيرفته‌شده روشن‌فكران امروزين رابطه تنگاتنگي با روشن‌فكران گذشته دارد. مباحث روشن‌فكران امروزين عبارت است از علل برتري تمدن غرب بر تمدن شرق، مناظره‌هاي علم و دين يا دانشگاهيان و حوزويان، مسائل نوظهور در علوم انساني به‌ويژه حوزه اديان و… براي پاسخ به اشكال‌هاي مطرح در مباحث يادشده، شناخت تاريخ و ادبيات روشن‌فكري ايران لازم است.
ادبيات ايران با سيطره مدرنيته دستخوش دگرگوني‌هاي جدي شده است. مفاهيم نوين مانند ادبيات مضاف، نقد ادبي و ادبيات فولكلوريك ادبيات كلاسيك ايران را نزد جوانان با چالش روبه‌رو كرده است؛ براي برون‌رفت از كاستي‌هاي نوشتاري درخصوص مباحث توسعه سياسي و اجتماعي، نقد ادبي و تحليل ادبيات فولكلوريك ضروري است كه ادبيات مضاف گسترش يابد. نويسندگان كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران» باور دارند ادبيات ايران از گذشته تاكنون مروج سنت و مخالف مدرنيته بوده است. تهران در دوره قاجار پايتخت سياسي ايران شد كه غلبه انديشه‌هاي صوفي‌گري و اخباري‌گري مانع جدي توسعه سياسي، اقتصادي و اجتماعي شد. تبريز در دوره قاجار پايتخت فرهنگي و محل زندگي و حكومت‌داري ولي عهد پادشاهان قاجار بود. ورود انديشه‌هاي و نمودهاي فرهنگي تمدن غرب پس از شكست‌هاي نظامي ايران در دوره وليعهدي عباس‌ميرزا شكل گرفت و ايده فرستادن دانشجويان به خارج كشور عملياتي شد. پرواضح است كه ملاحظات سنتي راه توسعه را ناهموار كرد و تقليد از فرهنگ غرب و القاي آن به جامعه جايگزين انديشه‌هاي عباس‌ميرزا شد كه در آغاز جواني درگذشت، به قهقرا رفت و اين ديوار بناي توسعه ايران كج چيده شد و شوربختانه هنوز هم به صورت كج ادامه داده مي‌شود. براي توسعه كشور دو مساله اساسي لازم است: اصلاحات و بازدارندگي.
عباس‌ميرزا تشخيص و تجويز درستي داشت؛ ولي نسخه او را فرزندان و جانشينانش اجرا نكردند. ناگفته پيداست كه نتوانستند انجام دهند چون واژگان استبداد و انحصار داخلي و انتقام از دشمنان، مانع ظهور مسائل توسعه در ايران شد و اكنون هم ادامه دارد. يگانه بحران موثر ايران بحران سنت مدرنيته است. كتاب يادشده تسهيم درست و منطقي از عوامل و ابزار تجددطلبي در دويست ساله گذشته ارايه مي‌دهد.
فصول چهارگانه كتاب به شرح زير تدوين شده است: فصل اول كليات، فصل دوم آراي ميرزا فتحعلي آخوندزاده، فصل سوم آراي ميرزاملكم خان، فصل چهارم آراي ميرزاعبدالرحيم طالبوف. كتاب «نقطه‌هاي آغاز در ادبيات روشن‌فكري ايران» سبك نويني از مطالعه بين‌رشته‌اي را در حوزه علوم انساني معرفي كرده است كه خوانندگان از مطالعه آن پشيمان نخواهند شد؛ زيرا مفاهيم پذيرفته شده روشن‌فكران امروزين رابطه تنگاتنگي با روشن‌فكران گذشته دارد. مباحث روشن‌فكران امروزين عبارت است از علل برتري تمدن غرب بر تمدن شرق، مناظره‌ها علم و دين يا دانشگاهيان و حوزويان، مسائل نوظهور در علوم انساني به‌ويژه حوزه اديان و… براي پاسخ به اشكال مطرح در مباحث يادشده، شناخت تاريخ و ادبيات روشن‌فكري ايران لازم است كه با مطالعه اين كتاب به آن دست مي‌يابيد.
منبع؛ روزنامه اعتماد 3 آذر 1403 خورشیدی