چالش‌ها و راهکارهای هدایت تحصیلی در پایه نهم
یک بام بدون هوا
علیرضا ابراهیمی
عضو شعبه خراسان رضوی سازمان معلمان ایران
هدایت تحصیلی در پایه نهم یکی از حساس‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین مراحل در نظام آموزشی ایران است. این فرآیند نقش مهمی در مسیر تحصیلی و شغلی دانش‌آموزان ایفا می‌کند و با هدف شناسایی استعدادها، علایق و توانایی‌های آنان طراحی شده است. با این حال، اجرای این فرآیند با چالش‌ها و مشکلات متعددی روبه‌روست که در ادامه به بررسی آن‌ها و ارائه راهکارهای پیشنهادی پرداخته می‌شود.
چالش‌های هدایت تحصیلی
۱. ناهماهنگی میان معاونت‌های مرتبط
یکی از مشکلات اساسی در هدایت تحصیلی، عدم هماهنگی بین معاونت آموزش متوسطه و معاونت پرورشی است. این دو معاونت که باید در کنار یکدیگر به راهنمایی دانش‌آموزان بپردازند، اغلب بدون برنامه‌ای مشخص و هماهنگ عمل می‌کنند. این ناهماهنگی موجب سردرگمی دانش‌آموزان، والدین و حتی مشاوران مدارس شده است. در نتیجه، هدایت تحصیلی به‌جای یک فرآیند هدفمند، به یک تصمیم‌گیری ناپایدار و غیرکاربردی تبدیل شده است.
۲. غفلت از سال‌های هفتم و هشتم
در حالی که پایه نهم به‌عنوان سال سرنوشت‌ساز در هدایت تحصیلی شناخته می‌شود، پایه‌های هفتم و هشتم تقریباً نادیده گرفته شده‌اند. در این دو سال، دانش‌آموزان بدون آگاهی از اهمیت انتخاب رشته درس می‌خوانند و در نهایت، در پایه نهم مجبور به تصمیم‌گیری ناگهانی می‌شوند. درصورتی‌که فرآیند هدایت تحصیلی از پایه هفتم آغاز شود، دانش‌آموزان فرصت خواهند داشت به‌تدریج استعدادها و علایق خود را شناسایی کنند و مسیر تحصیلی مناسبی را انتخاب نمایند.
۳. تأکید بیش‌ازحد بر نمرات به‌جای استعداد و علاقه
🔹یکی دیگر از مشکلات عمده، تمرکز بیش‌ازحد بر معدل دروس خاص است. در حال حاضر، هدایت تحصیلی بیش از آنکه بر شناسایی استعدادها و علایق فردی استوار باشد، بر نمرات دانش‌آموزان تکیه دارد. این رویکرد باعث می‌شود که بسیاری از دانش‌آموزان صرفاً به دلیل نمره بالا یا پایین در یک درس، به رشته‌ای هدایت شوند که نه علاقه‌ای به آن دارند و نه در آن استعداد دارند. نتیجه این تصمیمات، کاهش انگیزه، افزایش نارضایتی و احتمال ناکامی‌های تحصیلی و شغلی در آینده است.
۴. مشکلات ساختاری در فرایند هدایت تحصیلی
در سال‌های اخیر، فرمول محاسبه تراز هدایت تحصیلی بسیار محرمانه بوده است و این عدم شفافیت مشکلات زیادی را به همراه داشته است. به‌عنوان‌مثال، در سال گذشته، هدایت دانش‌آموزان به هنرستان‌های فنی با چالش‌های متعددی روبه‌رو شد و بسیاری از دانش‌آموزان و والدین دچار سردرگمی شدند. در برخی موارد، حتی دانش‌آموزانی که معدل ۲۰ داشتند، به اشتباه در گزینه “ب” (عدم پذیرش) قرار گرفتند.
هدایت تحصیلی و توسعه متوازن
مطابق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، طراحی و استقرار یک نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی برای دانش‌آموزان ضروری است. در حال حاضر، حدود ۵۰٪ از دانش‌آموزان متوسطه اول به هنرستان‌ها هدایت می‌شوند که این میزان طی چند سال اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است. اما زیرساخت‌های هنرستان‌ها متناسب با این رشد توسعه نیافته‌اند.
چالش‌های هنرستان‌ها
۱. کمبود هنرستان‌های مجهز و بزرگ
۲. فرسودگی و به‌روز نبودن تجهیزات کارگاهی
۳. کمبود نیروی انسانی متخصص در هنرستان‌ها
۴. عدم تناسب تجهیزات کارگاهی با تعداد دانش‌آموزان
۵. ظرفیت پایین رشته‌های پرمتقاضی و هدایت اجباری دانش‌آموزان به رشته‌های کم‌متقاضی
پیشنهادها و راهکارها
فاز اول: اصلاح ساختار برگه هدایت تحصیلی
- در برگه هدایت تحصیلی، تنها شاخه تحصیلی (نظری، فنی و حرفه‌ای، کاردانش) مشخص شود، نه زیرشاخه‌های آن.
- حذف تفکیک‌های اضافی مانند (کشاورزی، صنعت، خدمات، هنر) برای هنرستان‌ها.
- جلوگیری از تفکیک بی‌دلیل بین فنی و حرفه‌ای و کاردانش در هنرستان‌ها.
- برگه هدایت تحصیلی فقط برای مدارس دولتی اعتبار داشته باشد و دانش‌آموزان در مدارس غیردولتی بتوانند بر اساس علاقه خود ثبت‌نام کنند.
فاز دوم: اصلاح نحوه محاسبه نمرات هدایت تحصیلی - فرمول محاسبه کف نمرات نیاز به بازنگری کارشناسی دارد تا فرآیند هدایت تحصیلی عادلانه‌تر و شفاف‌تر شود.
فاز سوم: اصلاح نظام آموزشی هنرستان‌ها
۱. ادغام برخی رشته‌های هنرستانی برای جلوگیری از پراکندگی بی‌رویه
۲. کاهش ساعات دروس غیرضروری در رشته‌های نظری و جایگزینی آن‌ها با آموزش مهارت‌های کاربردی
۳. اجرای طرح “هر دانش‌آموز، یک مهارت” در پایه‌های هفتم و هشتم
۴. استفاده از مراکز فنی و حرفه‌ای برای مهارت‌آموزی دانش‌آموزان و انتقال مدیریت این مراکز از وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی به آموزش و پرورش - نتیجه‌گیری
- اصلاح نظام هدایت تحصیلی و توسعه زیرساخت‌های آموزشی به‌ویژه در هنرستان‌ها، نه‌تنها موجب کاهش استرس و نگرانی دانش‌آموزان و والدین خواهد شد، بلکه می‌تواند نقش مهمی در توسعه پایدار کشور و تربیت نیروی کار ماهر برای آینده ایفا کند. اجرای دقیق و کارشناسی‌شده این راهکارها، مسیر بهتری را برای هدایت دانش‌آموزان به رشته‌های متناسب با استعدادها و نیازهای جامعه فراهم خواهد کرد.