روزی برای شنیدن اعتراض یا تمجید؟
مروری بر حضور روسای جمهور در دانشگاهها در سه دهه اخیر به مناسبت روز دانشجو
محمدحسن نجمی
روز دانشجو در دانشگاهها مراسم و سخنرانیهای زیادی برپا میشود. معمولا هم در دانشگاههای بزرگ و به نوعی دانشگاههای مادر، مسوولان ارشد و سران قوا حاضر میشوند و به سوالات دانشجویان پاسخ میدهند. بعضا این گونه مراسم با حاشیههای زیادی همراه میشود که سالهای گذشته موارد زیادی از آن دیده میشود. حضور روسای جمهوری در دانشگاهها در طول سه دهه گذشته، یکی از مسائل چالشبرانگیز برای دولتها بوده است. به خصوص اگر آن رییسجمهوری ریسک کند به دانشگاههای سیاسی برود؛ دانشگاههایی که در آن دانشجویان فعالیتهای سیاسی زیادی دارند و این گونه مسائل برایشان دغدغه است.
در چند سال اخیر بعضا روسای دیگر قوا یا برخی نمایندگان مجلس نیز راهی دانشگاهها میشوند و دانشجویان با هیجان سخنان خود را بیان میکنند.
دانشجویان که غالبا نمایندگان تشکلهای دانشجویی هستند، در حضور روسای قوا به ویژه روسای جمهوری مستقر، بعضا تند و گزنده است اما بعضی از روسای جمهوری علاقهای به این فضا ندارند. مانند سال گذشته که وقتی ابراهیم رییسی در گرماگرم اعتراضات پاییز 1401، برای مراسم 16 آذر طی تدابیر خاص راهی دانشگاه تهران شد، دانشجویانی که در حضور او سخنرانی کردند، همه همسو با نظرات دولت بود و دغدغه برخی از آنها چرایی نسپردن مسوولیت به سعید جلیلی بود. همین امر باعث شد تا برخی تیم هماهنگکننده مراسم را به «دستچین» کردن تشکلهای دانشجویی و دانشجویان سخنران در حضور رییسی متهم کردند.
اساسا حضور روسای جمهوری و کلا مسوولان در دانشگاه در این روز خاص، اختصاص تریبونی به دانشجویان برای بیان مسائلشان بدون لکنت و آزادانه است، اما با محدود کردن حضور دانشجویان برای شنیدن سخنانی مطلوب مسوولان به خصوص رده اولی، همین یک روز هم از دانشجویان دریغ میشود.
طعنه و کنایه به قالیباف و اژهای
اما در روزهای اخیر یک وبسایت تندرو، خبری منتشر کرد که در آن از مقصد سه رییس قوه خبر داده بود. به نوشته رجانیوز، ابراهیم رییسی قرار است راهی دانشگاه شهید بهشتی شود؛ محمدباقر قالیباف، رییس مجلس به دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات میرود و غلامحسین محسنی اژهای رییس قوه قضاییه نیز راهی دانشگاه محقق اردبیلی خواهد شد. این وبسایت که حامی پر و پا قرص دولت است، لحن تنظیم خبر از سوی رجانیوز باعث انتقادات تندی از سوی خبرگزاری میزان متعلق به قوه قضاییه و افراد رسانهای و رسانههای نزدیک به رییس مجلس شد.
این وبسایت برای اعلام حضور ابراهیم رییسی نوشته: «همچون سالهای گذشته، در روز دانشجو در یکی از دانشگاههای مطرح کشور حاضر میشود.»
برای خبر مربوط به دانشگاههای مقصد محسنی اژهای و قالیباف اما با نیش و کنایه نوشته بود: «حجتالاسلام اژهای که در دو سال اخیر میزبان دانشجویان در ساختمان دستگاه قضا بوده، امسال احتمالا به دانشگاه محقق اردبیلی میرود. در صورت حضور حجتالاسلام اژهای در این دانشگاه، وی برای اولین بار در دوران ریاستش بر دستگاه قضا، برای گفتوگو با دانشجویان در یک دانشگاه حاضر میشود. محمدباقر قالیباف، امسال همچون سال گذشته، یک دانشگاه نه چندان سیاسی را برای حضور انتخاب کرده است. به نظر میرسد دلیل اصلی این انتخاب ناتوانی او در پاسخ دادن به انتقادات دانشجویان به عملکردش در مجلس است.»
طبق سنت مرسوم، این رییسجمهوری مستقر است که راهی جمعهای دانشجویی در دانشگاهها میشود؛ شاید ماندگارترین حضور یک رییسجمهوری در دانشگاه، آخرین مراسم روز دانشجو در دولت سیدمحمد خاتمی باشد که جمله معروفش باعث ماندگاری آن مراسم در اذهان شد.
قبل از 1376؛ روز دانشجو؟
تا پیش از روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، تشکلهای دانشجویی آنچنان فرصت بروز و ظهور به شکل سخنرانی در حضور مقامات را نداشتند. از بین مقامات برخی وزرای مربوط به دانشجویان به انتشار پیامهایی اقدام میکردند و مانند این گونه پیامها، موضوعات کلی در آن مطرح میشد. به عبارت دیگر، تا زمان استقرار دولت اصلاحات، روسای جمهوری برای روز دانشجو به دانشگاهی نرفتند.
البته اکبر هاشمیرفسنجانی در طول 8 سال ریاستجمهوری تنها یک بار در جمع دانشجویان حضور یافت؛ 16 آذر 1373. اما این حضور در دانشگاه نبود و در جریان اجتماعی بود که در سالن ورزشگاه آزادی ترتیب داده شده بود و حضار نیز دانشجویان بسیجی دانشگاههای علوم پزشکی سراسر کشور بودند.
هاشمیرفسنجانی درباره این تجمع در خاطراتش نوشته: «از منزل به ورزشگاه آزادی رفتیم. به مناسبت روز دانشجو، دانشجویان بسیجی علوم پزشکی اجتماع داشتند. حدود 10 هزار نفر بودند و اجتماع با شکوهی بود. نصف آنها را دختران تشکیل میدادند. آقایان دکتر علیرضا مرندی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سرتیپ علیرضا افشار، فرمانده نیروی مقاومت بسیج خیرمقدم گفتند. من هم درباره اهمیت دانشگاه و بسیج و تحصیل زنان صحبت کردم. قبل از مراسم، از نمایشگاه ابزارآلات و وسایل پزشکی ساخت داخل در همانجا بازدید کردیم.»
بنا بر خبری که روزنامه سلام در تاریخ 17 آذر 1373 منتشر کرده، هاشمیرفسنجانی در این تجمع، «فراهم کردن زمینههای لازم برای ورود همه اقشار به دانشگاهها و قرار دادن سهمیههایی برای بسیجیان و ایثارگران را از جمله سیاستهای اصولی دولت برای ادای گوشهای از حقوق مسلم رزمندگان خواند.» آن زمان 6 سال از پایان جنگ گذشته بود و جمعی از جوانان را رزمندگانی تشکیل میدادند که زمان تحصیل را در جبههها بودند یا درس و دانشگاه را برای رفتن به جبههها رها کرده بودند.
سال 1376؛ اجلاس سران کشورهای اسلامی
اما با روی کار آمدن دولت محمد خاتمی، فضای دانشگاهها باز شد؛ دانشجویان توانستند برابر رییسجمهوری بایستند و انتقاد کنند. در نخستین سال از ریاستجمهوری خاتمی، روز دانشجو مصادف شده بود با جنب و جوش در تهران برای میزبانی از کنفرانس سران کشورهای اسلامی. این کنفرانس که به لحاظ سیاسی اهمیت زیادی برای نظام داشت و از 17 آذر ماه رسما آغاز میشد، سبب شد که خاتمی نتواند برای روز دانشجو راهی دانشگاهی شود. آن روزها، همه مدارس و دانشگاههای تهران برای میزبانی بهتر کنفرانس سران کشورهای اسلامی از 17 آذر تا 20 آذر ماه تعطیل شدند.
سال 1377؛ سایه قتلهای زنجیرهای بر روز دانشجو
روز دانشجو در سال 1377، دانشگاه شریف بود که میزبان محمد خاتمی رییسجمهوری شد. به همین بابت، برخی تشکلهای دانشجویی دانشگاههای امیرکبیر و علم و صنعت در بیانیهای از خاتمی خواستند تا با توجه به وظایف و اختیارات قانونی خود، صراحتا اقدامهای خلاف قانون اساسی توسط جریانات شکست خورده دوم خرداد را افشا کند. آن زمان فضای سیاسی و مطبوعاتی کشور به شدت تحت تاثیر افشای جریان قتلهای زنجیرهای بود. خاتمی در تجمع دانشگاه شریف، در پاسخ به سوال یکی از دانشجویان پیرامون قتل داریوش فروهر و پروانه فروهر و برخی روشنفکران گفت که برای ریشهیابی و شناسایی عاملان قتل فروهر و همسرش تا آخر جلو خواهیم رفت و با هیچ فردی رودربایستی نداریم. او در بخش دیگری از سخنانش در جمع دانشجویان گفت که فضای جامعه فضای سالمی نیست؛ مخالف به خود اجازه میدهد که هر انگی را به طرف مقابل بزند، وقتی ما یک نفر را قبول نداشته باشیم از او با عنوان ضدانقلاب، سلطنتطلب، فاسد، غربگرا، ضدامنیت ملی و مرتد میسازیم. حال اگر یک نفهمی هم گفت که این ضدانقلاب را باید کشت، خب میکشند. هنگام انتقاد از حریف، از او چنان چهره سیاهی ترسیم میکنیم که موجب تنفر همگان میشود؛ با این فضا باید مبارزه کرد.
1378 متاثر از کوی دانشگاه
سال 1378، خاتمی قصد کرد تا در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویی در دانشگاه علم و صنعت شرکت کند که به علت «کسالت» او به 21 آذرماه موکول شد. روز دانشجوی این سال، یکی از داغترین روزهای دانشجو بود؛ اولین روز دانشجو پس از وقایع 18 تیر 1378 در کوی دانشگاه تهران. یک روز قبل از مراسم روز دانشجو، روابط عمومی دفتر رییسجمهوری در بیانیهای اعلام کرد که حضور در جلسه پرسش و پاسخ محدود به دانشجویان علم و صنعت نبوده و همه دانشجویان میتوانند با ارایه کارت دانشجویی، در این مراسم حاضر شوند.
خاتمی در این مراسم پیرامون روابط با امریکا صحبت کرد و گفت که وقتی از دیوار بلند بیاعتمادی سخن میگوییم، شعار نمیدهیم. خاتمی همچنین وقایع کوی دانشگاه را «لکه ننگی» خواند که به راحتی از دامن جامعه پاک نخواهد شد. او افزود که در این ماجرا پس از اهانت، سرکوب و ضرب و شتم دانشجو، غائلهای در متن شهر ایجاد شد و آن را به نام دانشجو نوشتند.
او همچنین افزود که از روند پیگیری پرونده کوی دانشگاه شخصا راضی نیستم و انتظار دارم با سرعت عمل و دقت بیشتری این پرونده بررسی شود که بعدا متهمان بعد از مدتی طلبکار و دانشجویان نیز بدهکار نشوند.
سال 1379
روز دانشجو در سال 1379، در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد و مانند پارسال، دفتر رییسجمهوری از عموم دانشجویان خواست که در این مراسم شرکت کنند. همزمان نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه نیز بیانیهای با همین مضمون منتشر کرد.
این مراسم شاهد حواشی زیادی بود؛ وقتی یکی از دانشجویان از خاتمی خواست تا «افراطگراها» را افشا کند، گفت که چه کسی را افشا کنیم؟ چیز نهانی نیست که افشا شود، این توقعات نابجاست باید سعی کنیم مسائل را با تفاهم حل کنیم. وقتی تعدادی از حضار اقدام به شعارهایی با مضمون «مرگ بر» کردند، خاتمی تاکید کرد که «این کار خلاف انتظار من از دانشگاه است. یعنی چه مرگ بر یکی و مرگ بر دیگری؟ نباید خشمگینانه اختلافهای خود را به تنش تبدیل کنیم.» او افزود: «قتلهای زنجیرهای یک غده سرطانی بود که در دستگاه امنیتی ما قرار داشت که تا آنجا که به بنده مربوط میشد، عاملان قتلها شناخته شدند و غده سرطانی از وزارت اطلاعات حذف شد که اگر همراهی رهبر انقلاب در این زمینه نبود تلاش ما به جایی نمیرسید.»
خاتمی در پایان خطاب به دانشجویان گفت که «از نسل جوان عزیز میخواهم با فضای ایجاد شده از سوی کسانی که شما را به شورش، نفی و براندازی میخوانند با هوشیاری برخورد کنند و در مقابل کسانی که میخواهند با خشونت، توهین و سرکوب شما را از عرصه خارج کنند نیز بایستید.»
در همین روز، دانشگاه تهران میزبان سعید حجاریان بود تا از او تجلیل کنند. حجاریان 23 اسفند 1378، مورد سوءقصد «سعید عسگر» از نیروهای افراطیون قرار گرفته بود. سعید حجاریان و عباس عبدی در این مراسم که در تالار شهید چمران دانشگاه تهران برگزار شد، صحبت کردند.
سه سال غیبت برای کنترل اوضاع
آذر ماه 1380، مصادف بود با وقایع پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر و حمله نیروهای ائتلاف به افغانستان بود که دقیقا روز 16 آذر 1380، طالبان در افغانستان سقوط کرد. همچنین مصادف شدن با شبهای قدر در ماه رمضان باعث شد تا مراسم 16 آذر در همان حوالی تاریخی انجام نشود. او بعدها در یک جمع دانشجویی که البته مانند سالهای قبل نبود، حاضر شد و گفت: «از سکوت دانشگاه نباید شادمان بود.» این نخستین روز دانشجوی دولت دوم خاتمی بود.
او سال 1381 هم در مراسمی شرکت نکرد؛ فضای سیاسی در حاکمیت متاثر از لوایح «اصلاحات انتخابات» و «تبیین اختیارات ریاستجمهوری» معروف به لوایح دوقلو بود. خاتمی درباره حضورش در جمع دانشجویان از بابت روز دانشجو گفت که «فکر نمیکنم امسال 16 آذر جایی بروم. البته همیشه مخلص دانشجویان هستم و با آنان گفتوگو میکنم و انشاءالله در موقع مقتضی دیدار و گفتوگو خواهم داشت.»
برخی این عدم حضور را مربوط دانستند به پیشگیری خاتمی از تند شدن فضا در شرایطی بود که لوایح دوقلو تنشهای زیادی را در فضای سیاسی ایجاد کرده بود و خاتمی نیز در حال رایزنی برای تایید این لوایح از سوی شورای نگهبان بود.
16 آذر 1382 خاتمی باز هم به دانشگاهی نرفت؛ آن زمان دولت در تدارک انتخابات مجلس هفتم بود و از فضای سیاسی کشور این گونه بر میآمد که فضا، فضای ردصلاحیتهای گسترده است. شاید به همین خاطر بود که خاتمی از حضور در دانشگاه اجتناب کرد تا بتواند از ردصلاحیتها و قلع و قمع نمایندگان اصلاحطلب مجلس ششم توسط شورای نگهبان جلوگیری کند که زور او به زور شورای نگهبان نچربید و اصلاحطلبان از مجلس هفتم حذف شدند.
1383 آخرین حضور
آخرین حضور محمد خاتمی در دانشگاه از جایگاه ریاستجمهوری، در سال 1383 اتفاق افتاد. او به دانشگاه تهران رفت. فضا بسیار ملتهب بود و پر از تنش. اصلاحطلبان در مجلس جدید جایی نداشتند؛ محافظهکاران شورای شهر تهران را قبضه کرده بودند و ناامیدی از اصلاحات در فضای دانشجویی حرف اول را میزد؛ همین باعث شد تا جلسه خاتمی با دانشجویان، شاهد تنشها و ناآرامیهای زیادی باشد.
شاید بتوان گفت این مراسم یکی از معدود صحنههای عصبانیت محمد خاتمی در یک فضای عمومی بود. هنگامی که برخی دانشجویان «عبور کرده از خاتمی» و همچنین منتقدان همیشگی او، هنگام سخنرانی با «هو کردن» اجازه نمیدادند او سخنانش را بیان کند، به تندی خطاب به آنها گفت: «آدم باشید! کاری نکنید بگویم بیرونتان کنند! در همه چیز انحراف ایجاد کردید، اکنون هم آمدید اینجا نمیگذارید چند نفر حرف بزنند و گوش کنند.» وقتی این رفتارها ادامه یافت او همان طعنه معروفش را گفت: «انشاءالله بعد از من کسانی میآیند که خوب عمل خواهند کرد.»
احمدینژاد؛ برای اولین و آخرین بار
نهایتا آخرین جلسه خاتمی در قامت ریاستجمهوری در دانشگاه نیز به تاریخ پیوست و با روی کار آمدن دولت نهم، طعنه خاتمی به حقیقت پیوست؛ محمود احمدینژاد به سبب تعطیلی تهران بابت شدت گرفتن آلودگی هوا و همچنین معطوف شدن توجهات به سانحه سقوط هواپیمای سی -130 حامل خبرنگاران، در سفر استانی به سیستان و بلوچستان بود.
اولین مرتبهای که محمود احمدینژاد برای روز دانشجو به دانشگاه رفت، سال 1385 بود که حواشی زیادی نیز داشت. دانشجویان معترض به برخوردهای امنیتی با تشکلهای دانشجویی در حضور رییس دولت مستقر، او را مورد انتقاد قرار دادند. آن زمان خبرگزاری فارس از حامیان محمود احمدینژاد در گزارشی از این مراسم نوشت: «در حالی که اکثریت دانشجویان در مخالفت با تعدادی از کسانی که قصد داشتند نظم جلسه را برهم بزنند، شعار میدادند: دانشجو میمیرد / ذلت نمیپذیرد، احمدینژاد گفت: شعار همه دانشجویان و افتخار آنها این است که دیکتاتوری را در هر لباسی میشناسند و سرکوب میکنند و امروز هم بزرگترین دیکتاتوری امریکاست که لباس حقوق بشر بر تن کرده است.» البته در این بخش از اعتراضات، دانشجویان احمدینژاد را «دیکتاتور» خطاب کرده بودند. همچنین احمدینژاد در پاسخ به شعارهایی مبنی بر وجود «خفقان» در کشور نیز با استفاده از تاکتیک همیشگیاش گفت: «خفقان را میبینید؟ عده کمی اجازه نمیدهند، اکثریت از حقشان استفاده کنند. دولت بازترین شرایط سیاسی را ایجاد کرده که میبینید مطبوعات همه چیز مینویسند و بعد هم ادعا میکنند که خفقان وجود دارد.»
همچنین یکی از حضار اقدام به آتش زدن عکس احمدینژاد کرد که او نیز در واکنش گفت: «همه باید بدانند که احمدینژاد در راه دفاع از آزادی حقیقی، استقلال و عدالت حاضر است تن و جانش مانند شهادت رجایی بسوزد و سوخته شود. افتخار امثال بنده رسیدن به آن جایگاه و سوختن در راه آرمانهای این ملت و دفاع از این نظام است. امریکاییها بدانند که اگر هزار بار تن احمدینژاد در راه آرمانهای ملت بسوزد باز هم احمدینژاد یک سانتیمتر از این آرمانها عقبنشینی نمیکند.»
این اولین و آخرین باری بود که احمدینژاد در روز دانشجو به یک دانشگاه رفت.
روحانی؛ بیشترین حضور در دانشگاه
با روی کار آمدن حسن روحانی در سال 1392، او از همان سال اول برای روز دانشجو، به دانشگاه رفت. روحانی سال 1392 به دانشگاه شهید بهشتی، سال 1393 به دانشگاه علوم پزشکی ایران، سال 1394 به دانشگاه شریف، سال 1395 دانشگاه تهران، سال 1396 در دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 1397 دانشگاه علوم پزشکی سمنان و سال 1398 در دانشگاه فرهنگیان حضور یافت. سال 1399 هم به دلیل همهگیری کرونا، چنین مراسمی برگزار نشد.
حضور روحانی در دانشگاه برای روز دانشجو، در دولت اولش، حواشی زیادی داشت؛ از شعارهای منتقدان همیشه در صحنه گرفته تا درگیری برخی عناصر وابسته به تشکلهای خاص و درگیری میان مخالفان و موافقان دولت او به خصوص در موضوع مذاکرات هستهای از جمله تنشهای شکل گرفته در 4 سال ابتدایی بود. در این چهار سال شعارهای حمایتی از روحانی و همچنین شعارهایی درباره «رفع حصر» از میرحسین موسوی، زهرا رهنورد و مهدی کروبی، از جمله شعارهای ثابت این تجمعات بودند؛ شعاری که برخاسته از شعارهای انتخاباتی حسن روحانی بود.
اخلال در سال 94؛ نماینده سال 99
شاید به یاد ماندنیترین روز دانشجو در دولت روحانی، سال 1394 باشد که در سالن سرپوشیده دانشگاه شریف برگزار شد. در این مراسم، دانشجویان مخالف روحانی اقدام به برهم زدن سخنرانی کردند و وقتی با شعارهای طیف مقابلشان روبهرو شدند، اقدام به درگیری فیزیکی کردند. چند عکس از این مراسم بسیار به یاد ماندنی شده است؛ محسن دهنوی، عضو هیات رییسه مجلس یازدهم یکی از افرادی است که در اخلالگریهای مراسم روز دانشجوی سال 1394 در دانشگاه شریف، نقشآفرینی کرد. عکاسان صحنهای از داد و فریاد او منتشر کردند؛ این تصویر وقتی دست به دست چرخید که او در انتخابات مجلس یازدهم در لیست محافظهکاران قرار گرفت و از تهران راهی مجلس شد. فرد دیگر نیز «محمدامین آقامیری» بود که اسفند 1401 با حکم ابراهیم رییسی، دبیر شورای عالی و رییس مرکز ملی فضای مجازی شد. 3 دانشگاهی که در دور دوم دولت، روحانی مهمان آنها شد، آنچنان سیاسی نبود و بدون حاشیه خاصی برگزار میشد.
رییسی؛ عزم برای رفتن به دانشگاه
روز دانشجوی سال 1400 نیز با ریاستجمهوری ابراهیم رییسی، او عزم دانشگاه کرد؛ در حالی که تا پیش از ریاستجمهوری کمتر به تجمعات دانشجویی میرفت. رییسی در نخستین ماههای ریاستجمهوری به دانشگاه شریف رفت. خبرگزاری ایسنا در گزارشی پیرامون این مراسم نوشت: «در حاشیه این مراسم عدهای از دانشجویان دانشگاههای مختلف مقابل در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف حضور داشتند تا بتوانند در مراسم حضور یابند ولی از ورود این دانشجویان به دانشگاه جلوگیری شد و با اعلام مسوولان حراست تنها دانشجویانی اجازه ورود به سالن برگزاری مراسم را داشتند که اسامی آنها از قبل اعلام شده بود.» در ادامه نیز نوشته شد: «مسوولان تیم ریاستجمهوری خطاب به دانشجویان معترض گفتند: هماهنگی ورود دانشجویان به عهده خود دانشگاه شریف و معاونت فرهنگی این دانشگاه بوده است و همه اقدامات ورود دانشجویان و فرآیند دعوت آنها به عهده آنها بوده و ما مسوولیتی در رابطه با دعوت دانشجویان نداشتهایم.» سال گذشته نیز رییسی به دانشگاه تهران رفت که گویا وضعیتی مشابه با سال 1400 داشته است.
امسال چه میشود؟
حالا امسال باید دید که فضای مراسم روز دانشجو در دانشگاه شهید بهشتی با حضور ابراهیم رییسی چگونه خواهد بود؛ کسی اجازه خواهد داشت برابر رییسی از او انتقاد کند و حضار علیه او شعار بدهند یا با دستچین کردن دانشجویان فضا برای رییسی گل و بلبل خواهد بود؟!
منبع: روزنامه اعتماد 15 آذر 1402 خورشیدی